I. Vai trò của SX vật chất và quy luật QHSX phù hợp với trình độ phát triển của LLSX

1.SX vật chất và vai trò của nó

a. SX vật chất và phương thức SX

SX là một loại hình hoạt động đặc trưng của con người và XH loài người, bao gồm: SX vật chất, SX tinh thần và SX ra bản thân con người. Ba quá trình đó gắn bó chặt chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau, trong đó SX vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển XH. Theo Ph.Ăngghen, “Điểm khác biệt căn bản giữa XH loài người với XH loài vật là ở chỗ: loài vật may lắm chỉ hái lượm trong khi con người lại SX. Như vậy, SX vật chất là một trong những loại hoạt động đặc trưng của con người – đó cũng chính là một loại hình hoạt động thực tiễn với mục đích cải biến các đối tượng của giới tự nhiên theo nhu cầu tồn tại, phát triển của con người và XH. Với ý nghĩa như vậy, SX vật chất là một loại hoạt động có tính khách quan, tính XH, tính lịch sử và tính sáng tạo.

Bất cứ một quá trình SX nào cungc được tạo nên từ 3 yếu tố cơ bản là: sức LĐ của người LĐ, tư liệu LĐ và đối tượng LĐ. Sức LĐ là toàn bộ thể lực và trí lực của con người có khả năng vận dụng, sử dụng trong các quá trình SX vật chất. Sức LĐ và LĐ là 2 khái niệm có liên quan nhưng không đồng nhất.  LĐ là 1 loại hoạt động đặc trưng của con người, đó chính là quá trình con người vận dụng sức LĐ đẻ tạo nên sức mạnh cải biến thực teescacs đối tượng trong quá trình SX vật chất. Sức LĐ là yếu tố không thể thiếu để có quá trình LĐ, nhưng không có quá trình LĐ thì sức LĐ chỉ tồn tại ở dạng tiềm năng và đồng thời sức LĐ cũng được phát triển chính trong quá trình LĐ thực tế. Đối tượng LĐ chính là những tồn tại của giới tự nhiên mà con người tác động vào trong quá trình LĐ. Tư liệu LĐ là những phương tiện vật chất mà con người sử dụng trong quá trình LĐ để tác động vào đối tượng LĐ.

Bất cứ một quá trình SX vật chất nào cũng được tiến hành với mục đích nhất định và được tiến hành theo những cách thức xác định. Cách thức tiến hành đó chính là phương thức SX. Vậy, khái niệm phương thức SX dùng để chỉ những cách thức mà con người sử dụng để tiến hành quá trình SX của XH ở những giai đoạn lịch sử nhất định.

Mỗi XH ở mỗi giai đoạn lịch sử nhất định đều có phương thức SX của nó với những đặc điểm riêng. Phương thức SX của XH nguyên thủy có đặc trưng là cách thức kỹ thuật đánh bắt tự nhiên ở trình độ hết sức thô sơ, còn phương thức SX trong XH hiện đại lại có đặc trưng ở trình độ kỹ xảo công nghiệp và công nghệ cao.

Mỗi phương thức SX đều có hai phương diện cơ bản là kỹ thuật và kinh tế. Hai phương diện đó gắn bó chặt chẽ với nhau. Phương diện kỹ thuật của phương thức SX chỉ ra quá trình SX được tiến hành bằng cách thức kỹ thuật, công nghệ nào để làm biến đổi các đối tượng của quá trình SX. Phương diện kinh tế của phương thức SX chỉ ra quá trình SX được tiến hành với những cách thức tổ chức kinh tế nào. Trong các XH nông nghiệp truyền thông, phương thức kỹ thuật chủ yếu của quá trình SX là các công cụ kỹ thuật thủ công với quy mô nhỏ và khép kín về phương diện kinh tế. Ngược lại, trong các XH hiện đại, quá trình SX lại được tiến hành với phương thức kỹ thuật công nghiệp và tổ chức kinh tế thị trường với những quy mô ngày càng mở rộng và không ngừng phát triển theo hướng phân tách và phụ thuộc vào nhau giữa các khâu kỹ thuật và tổ chức kinh tế của quá trình SX XH.

b. Vai trò của SX vật chất và phương thức SX đối với sự tồn tại, phát triển của XH

Theo quan điểm duy vật lịch sử, SX vật chất giữ vai trò là nhân tố quyết định sự sinh tồn, phát triển của con người và XH; là hoạt động nền tảng làm phát sinh, phát triển những mối quan hệ XH của con người; nó chính là cơ sở của sự hình thành, biến đổi và phát triển của XH loài người.

Khác với các quan điểm duy tâm về lịch sử, C.Mác đã xuất phát từ “con người hiện thực” và đi đến kết luận rằng: “...tiền đề đầu tiên của mọi sự tồn tại của con người, và do đó là tiền đề của mọi lịch sử, đó là: người ta phải có khả năng sống đã rồi mới có thể “làm ra lịch sử”. Nhưng muốn sống được thì trước hết cần phải có thức ăn, thức uống, nhà ở, quần áo và một vài thứ khác nữa. Như vậy, hành vi lịch sử đầu tiên là việc SX ra bản thân đời sống vật chất”. Cũng vì vậy, có thể khẳng định: con người với tư cách “người”, được bắt đầu bằng tự phân biệt với súc vật ngay khi con người bắt đầu SX ra những tư liệu sinh hoạt của mình.

Để tiến hành quá trình SX vật chất - tức quá trình cải biến giới tự nhiên, con người tất yếu phải thiết lập nên những mối quan hệ nhất định với nhau, đó chính là những QHSX và trên cơ sở những QHSX này mà làm phát sinh những mối quan hệ XH khác: chính trị, đạo đức, pháp luật... Theo C.Mác, “việc SX ra những tư liệu sinh hoạt vật chất trực tiếp và chính, mỗi một giai đoạn phát triển kinh tế nhất định của một dân tộc hay một thời đại tạo ra một cơ sở, từ đó mà người ta phát triển các thể chế nhà nước, các quan điểm pháp quyền, nghệ thuật và thậm chí cả những quan niệm tôn giáo của con người ta”.

Trong quá trình SX vật chất, con người không ngừng làm biến đổi tự nhiên, biến đổi XH, đồng thời làm biến đổi bản thân mình. SX vật chất không ngừng phát triển. Sự phát triển của SX vật chất quyết định sự biến đổi, phát triển các mặt của đời sống XH, quyết định phát triển XH từ thấp đến cao. Như vậy, sự vận động, phát triển của toàn bộ đời sống XH, suy đến cùng có nguyên nhân từ tình trạng phát triển của nền SX của XH. Do đó, để giải thích và giải quyết đúng đắn các vấn đề của đời sống XH thì cần phải tìm nguyên nhân cuối cùng của nó từ tình trạng phát triển của nền SX vật chất của XH đó, mà căn bản là từ trình độ phát triển phương thức SX của nó. Nền SX tư bản CN ở trình độ cao hơn nền SX phong kiến chính là vì nền SX tư bản CN là nền SX dựa vào trình độ phát triển của phương thức SX công nghiệp và hình thức tổ chức kinh tế thị trường ngày càng hiện đại, cũng nhờ đó mà nó có thể tạo ra năng suất LĐ cao hơn rất nhiều phương thức SX phong kiến với trình độ LĐ căn bản là thủ công, với hình thức tổ chức kinh tế tự cấp tự túc, khép kín. Chính vì vậy, có thể nói: các thời đại kinh tế khác nhau căn bản không phải ở chỗ nó SX ra cái gì mà là ở chỗ nó được tiến hành bằng cách nào, với công cụ gì.

Với việc phát hiện ra vai trò quyết định của phương thức SX đối với trình độ phát triển của nền SX XH và do đó, với trình độ phát triển của đời sống XH nói chung, CN Mác – Lênin đã phân tích sự phát triển của lịch sử nhân loại theo lịch sử thay thế và phát triển của các phương thức SX. Sự thay thế và phát triển của các phương thức SX phản ánh xu hướng tất yếu khách quan của quá trình phát triển XH loài người từ trình độ thấp đến trình độ ngày càng cao hơn: phương thức SX châu Á, cổ đại, phong kiến và tư sản hiện đại... Tính chất tuần tự trong quá trình thay thế và phát triển của các phương thức SX cũng chính là quy luật chung trong tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại nhưng với mỗi cộng đồng XH nhất định, tùy theo điều kiện khách quan và chủ quan mà có thể có những biển hiện đa dạng về con đường phát triển của nó: có tính chất đan xen giữa các phương thức SX trong một thời kỳ phát triển hoặc có bỏ qua một hay một vài phương thức SX nào đó (với tư cách là phương thức SX có tính chất phổ biến, giữ vai trò chủ đạo) và tiến thẳng lên phương thức SX cao hơn. Đó chính là sự biểu hiện của tính thống nhất trong tính đa dạng về con đường phát triển của mỗi cộng đồng người nhất định, tạo nên tính chất phong phú của lịch sử nhân loại. Tuy nhiên, dù lịch sử của mỗi cộng đồng người có phát triển phong phú, đa dạng thế nào, thậm chí có những giai đoạn phát triển phải trải qua những con đường vòng nhưng rốt cuộc lịch sử vẫn tuân theo xu hướng chung là phát triển theo chiều hướng đi lên từ phương thức SX ở trình độ thấp lên trình độ cao hơn.

2. Quy luật QHSX phù hợp với trình độ phát triển của LLSX

a. Khái niệm LLSX, QHSX

Bất kỳ một quá trình SX vật chất nào cũng cần phải có nhân tố thuộc về người LĐ (như năng lực, kỹ năng, tri thức... của người LĐ) cùng các tư liệu SX nhất định (như đối tượng LĐ, công cụ LĐ, các tư liệu phụ trợ của quá trình SX...).

Toàn bộ các nhân tố đó tạo thành LLSX của các quá trình SX. LLSX là tổng hợp các yếu tố vật chất và tinh thần tạo thành sức mạnh thực tiễn cải biến giới tự nhiên theo nhu cầu sinh tồn, phát triển của con người. Như vậy, LLSX là những nhân tố có tính sáng tạo và tính sáng tạo đó có tính lịch sử. Do đó, trình độ phát triển của LLSX phản ánh trình độ chinh phục giới tự nhiên của con người: trình độ thủ công của LLSX phản ánh trình độ chinh phục giới tự nhiên thấp hơn rất nhiều so với LLSX ở trình độ kỹ thuật công nghiệp và công nghệ cao.

Trong các nhân tố tạo thành LLSX, “người LĐ” là nhân tố giữ vai trò quyết định. Bởi vì, suy đến cùng thì các tư liệu SX chỉ là sản phẩm LĐ của con người, đồng thời giá trị và hiệu quả thực tế của các tư liệu SX phụ thuộc vào trình độ thực tế sử dụng và sáng tạo của người LĐ. Mặt khác, trong tư liệu SX nhân tố công cụ LĐ là nhân tố phản ánh rõ nhất trình độ phát triển của LLSX và thể hiện tiêu biểu trình độ con người chinh phục giới tự nhiên.

LLSX là nhân tố cơ bản, tất yếu tạo thành nội dung vật chất của quá trình SX; không một quá trình SX hiện thực nào có thể diễn ra nếu thiếu một trong hai nhân tố là người LĐ và tư liệu SX. Thế nhưng, chỉ có LLSX vẫn chưa thể diễn ra quá trình SX hiện thực được, mà còn cần phải có những QHSX đóng vai trò là hình thức XH của quá trình SX ấy.

QHSX là mối liên hệ giữa người với người trong quá trình SX (SX và tái SX XH). QHSX bao gồm: quan hệ sở hữu đối với tư liệu SX, quan hệ trong tổ chức - quản lý quá trình SX và quan hệ trong phân phối kết quả của quá trình SX đó. Những QHSX này tồn tại trong mối quan hệ thống nhất và chi phối, tác động lẫn nhau trên cơ sở quyết định của quan hệ sở hữu về tư liệu SX.

b. Mối quan hệ biện chứng giữa LLSX và QHSX

- Mối quan hệ giữa LLSX và QHSX là mối quan hệ thống nhất biện chứng, trong đó LLSX quyết định QHSX và QHSX tác động trở lại LLSX.

LLSX và mối QHSX là hai mặt cơ bản tất yếu của quá trình SX, trong đó LLSX là nội dung vật chất của quá trình SX, còn QHSX là “hình thức XH” của quá trình đó. Trong đời sống hiện thực, không có sự kết hợp các nhân tố của quá trình SX để tạo ra năng lực thực tiễn cải biến các đối tượng vật chất tự nhiên nào lại có thể diễn ra bên ngoài những hình thức kinh tế nhất định. Ngược lại, cũng không có một quá trình SX nào có thể diễn ra trong đời sống hiện thực chỉ với những QHSX không có nội dung vật chất của nó. Như vậy, LLSX và QHSX tồn tại trong tính quy định lẫn nhau, thống nhất với nhau. Đây là yêu cầu tất yếu, phổ biến diễn ra trong mọi quá trình SX hiện thực của XH. Tương ứng với trình độ phát triển nhất định của LLSX cũng tất yếu đòi hỏi phải có QHSX phù hợp với trình độ đó trên cả ba phương diện: sở hữu tư liệu SX, tổ chức - quản lý quá trình SX và phân phối kết quả của quá trình SX. Chỉ có như vậy, LLSX mới có thể được duy trì, khai thác - sử dụng và không ngừng phát triển. Ngược lại, LLSX của một XH chỉ có thể được duy trì, khai thác - sử dụng và phát triển trong một hình thức kinh tế - XH nhất định.

Mối quan hệ thống nhất giữa LLSX và QHSX tuân theo tính tất yếu khách quan: QHSX phụ thuộc vào trình độ phát triển của LLSX trong mỗi giai đoạn lịch sử xác định; bởi vì, QHSX chỉ là hình thức kinh tế - XH của quá trình SX, còn LLSX là nội dung vật chất, kỹ thuật của quá trình đó. Tuy nhiên, QHSX, với tư cách là hình thức kinh tế - XH của quá trình SX, luôn luôn có khả năng tác động trở lại sự vận động, phát triển của LLSX. Sự tác động này có thể diễn ra theo chiều hướng tích cực hoặc tiêu cực, điều đó phụ thuộc vào tính phù hợp hay không phù hợp của QHSX với trình độ của phát triển của LLSX. Nếu phù hợp sẽ có tác dụng tích cực và ngược lại, không phù hợp sẽ có tác dụng tiêu cực.

- Mối quan hệ giữa LLSX và QHSX là mối quan hệ thống nhất có bao hàm khả năng chuyển hóa thành các mặt đối lập và phát sinh mâu thuẫn.

Trong phạm vi tương đối ổn định của một hình thức kinh tế - XH xác định, LLSX của XH được bảo tồn, không ngừng được khai thác - sử dụng và phát triển trong quá trình SX, tái SX của XH. Tính ổn định, phù hợp của QHSX đối với LLSX càng cao thì LLSX càng có khả năng phát triển, nhưng chính sự phát triển của LLSX lại luôn tạo ra khả năng phá vỡ sự thống nhất của những QHSX từ trước đến nay đóng vai trò là hình thức kinh tế - XH cho sự phát triển của nó. Những QHSX này, từ chỗ là những hình thức phù hợp và cần thiết cho sự phát triển của các LLSX đã trở thành những hình thức kìm hãm sự phát triển đó, nó đã tạo ra mâu thuẫn giữa LLSX và QHSX, từ đó xuất hiện nhu cầu khách quan phải thiết lập lại mối quan hệ thống nhất giữa chúng. Khi phân tích sự vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa LLSX và QHSX, C.Mác đã từng chỉ ra rằng: “Tới một giai đoạn phát triển nào đó của chúng, các LLSX vật chất của XH mâu thuẫn với những QHSX hiện có..., trong đó từ trước đến nay các lực lượng, SX vẫn phát triển. Từ chỗ là những hình thức phát triển của LLSX, những quan hệ ấy trở thành những xiềng xích của các LLSX. Khi đó bắt đầu thời đại một cuộc CM XH”. Chính nhờ cuộc CM XH mà những QHSX cũ của XH được thay thế bằng những QHSX mới, phù hợp với nhu cầu phát triển của LLSX đã phát triển, tiếp tục phát huy tác dụng tích cực, thúc đẩy sự phát triển của LLSX trong một hình thức QHSX mới.

Như vậy, mối quan hệ giữa LLSX và QHSX là mối quan hệ mâu thuẫn biện chứng giữa nội dung vật chất, kỹ thuật với hình thức kinh tế - XH của quá trình SX. Sự vận động của mâu thuẫn này là một quá trình đi từ sự thống nhất đến những khác biệt và đối lập, xung đột, từ đó làm xuất hiện nhu cầu khách quan phải được giải quyết theo nguyên tắc QHSX phải phù hợp với trình độ phát triển của LLSX. Sự vận động của mâu thuẫn này cũng tuân theo quy luật “từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại”, quy luật “phủ định của phủ định”, khiến cho quá trình phát triển của nền SX XH vừa diễn ra với tính chất tiệm tiến, tuần tự, lại vừa có tính nhảy vọt với những bước đột biến, kế thừa và vượt qua của nó ở trình độ ngày càng cao hơn.Mâu thuẫn và sự vận động của mâu thuẫn giữa LLSX và QHSX là nội dung cơ bản của “quy luật QHSX phù hợp với trình độ phát triển của LLSX”. Sự tác động của quy luật này tạo ra nguồn gốc và động lực cơ bản nhất đối với sự vận động, phát triển của phương thức SX, nền SX vật chất và do đó là sự vận động, phát triển của toàn bộ đời sống XH.