II. Biện chứng của cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

a. Khái niệm cơ sở hạ tầng

Khái niệm cơ sở hạ tầng dùng để chỉ toàn bộ những QHSX hợp thành cơ cấu kinh tế của XH.

Cơ sở hạ tầng của một XH, trong toàn bộ sự vận động của nó, được tạo nên bởi các QHSX thống trị, QHSX tàn dư và QHSX mới tồn tại dưới hình thái mầm mống, đại biểu cho sự phát triển của XH tương lai; trong đó QHSX thống trị chiếm địa vị chủ đạo, chi phối các QHSX khác, định hướng sự phát triển của đời sống kinh tế - XH và giữ vai trò là đặc trưng cho chế độ kinh tế của một XH nhất định. Sự tồn tại của ba loại hình QHSX cấu thành cơ sở hạ tầng của một XH phản ánh tính chất vận động, phát triển liên tục của LLSX với các tính chất kế thừa và phát triển.

Như vậy, hệ thống QHSX của một XH đóng vai trò “kép”: một mặt, với LLSX, nó giữ vai trò là hình thức kinh tế - XH cho sự duy trì, phát huy và phát triển LLSX; mặt khác, với các quan hệ chính trị - XH, nó đóng vai trò là cơ sở hình thành kết cấu kinh tế, làm cơ sở hiện thực cho sự thiết lập một hệ thống kiến trúc thượng tầng của XH.

b. Khái niệm kiến trúc thượng tầng

Khi phân tích những QHSX với tư cách là cơ sở kinh tế của việc xác lập trên đó những quan hệ chính trị - XH, C.Mác đã viết: “Toàn bộ những QHSX ấy họp thành cơ cấu kinh tế của XH, tức là cái cơ sở hiện thực trên đó dựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và chính trị và những hình thái ý thức XH nhất định tương ứng với cơ sở hiện thực đó”.

Như vậy, theo quan điểm của C.Mác, khái niệm kiến trúc thượng tầng dùng để chỉ toàn bộ hệ thống kết cấu các hình thái ý thức XH cùng với các thiết chế chính trị - XH tương ứng, được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định.

Kiến trúc thượng tầng của mỗi XH là một kết cấu phức tạp, có thể được phân tích từ những giác độ khác nhau, từ đó cho thấy mối quan hệ đan xen và chi phối lẫn nhau của chúng. Từ giác độ chung nhất, có thể thấy kiến trúc thượng tầng của một XH bao gồm: hệ thống các hình thái ý thức XH (hình thái ý thức chính trị, pháp quyền, tôn giáo...) và các thiết chế chính trị - XH tương ứng của chúng (nhà nước, chính đảng, giáo hội...).

Trong XH có giai cấp, đặc biệt là trong các XH hiện đại, hình thái ý thức chính trị và pháp quyền cùng hệ thống thiết chế, tổ chức chính đảng và nhà nước là hai thiết chế, tổ chức quan trọng nhất trong hệ thống kiến trúc thượng tầng của XH.

Nhà nước là một bộ máy tổ chức quyền lực và thực thi quyền lực đặc biệt của XH trong điều kiện XH có đối kháng giai cấp. Về danh nghĩa, nhà nước là hệ thống tổ chức đại biểu cho quyền lực chung của XH để quản lý, điều khiển mọi hoạt động của XH, thực hiện chức năng chính trị và chức năng XH cùng chức năng đối nội và đối ngoại của quốc gia. Về thực chất, bất cứ nhà nước nào cũng là công cụ quyền lực thực hiện chuyên chính giai cấp của giai cấp thống trị, tức giai cấp nắm giữ được những tư liệu SX chủ yếu của XH, nó chính là chủ thể thực sự của quyền lực nhà nước.

2. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của XH

Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai phương diện cơ bản của đời sống XH - đó là phương diện kinh tế và phương diện chính trị - XH. Chúng tồn tại trong mối quan hệ thống nhất biện chứng với nhau, tác động lẫn nhau, trong đó cơ sở hạ tầng, đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng, đồng thời kiến trúc thượng tầng thường xuyên có sự tác động trở lại cơ sở hạ tầng.

a. Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng

Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng được thể hiện trên nhiều phương diện: tương ứng với một cơ sở hạ tầng, nhất định sẽ sản sinh ra một kiến trúc thượng tầng phù hợp, có tác dụng bảo vệ cơ sở hạ tầng đó; những biến đổi trong cơ sở hạ tầng tạo ra nhu cầu khách quan phải có sự biến đổi tương ứng trong kiến trúc thượng tầng; tính chất mâu thuẫn trong cơ sở hạ tầng được phản ánh thành mâu thuẫn trong hệ thống kiến trúc thượng tầng; sự dấu tranh trong lĩnh vực ý thức hệ XH và những xung đột lợi ích chính trị - XH có nguyên nhân sâu xa từ mâu thuẫn và cuộc đấu tranh giành lợi ích trong cơ sở kinh tế của XH; giai cấp nắm giữ quyền sở hữu tư liệu SX của XH, đồng thời cũng là giai cấp nắm được quyền lực nhà nước trong kiến trúc thượng tầng, còn các giai cấp và tầng lớp XH khác ở vào địa vị phụ thuộc đối với quyền lực nhà nước; các chính sách và pháp luật của nhà nước suy đến cùng chỉ là phản ánh nhu cầu thống trị về kinh tế của giai cấp nắm giữ quyền sử hữu những tư liệu SX chủ yếu của XH... Như vậy, cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng; kiến trúc thượng tầng là sự phản ánh đối với cơ sở hạ tầng, phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng.

Tính chất phụ thuộc của kiến trúc thượng tầng vào cơ sở hạ tầng có nguyên nhân từ tính tất yếu kinh tế đối với toàn bộ các lĩnh vực sinh hoạt của XH, dù đó là lĩnh vực thực tiễn chính trị, pháp luật... hay lĩnh vực sinh hoạt tinh thần của XH. Tính tất yếu kinh tế lại phụ thuộc vào tính tất yếu của nhu cầu duy trì và phát triển các LLSX khách quan của XH.

b. Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng

Với tư cách là các hình thức phản ánh và được xác lập do nhu cầu phát triển của kinh tế, các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng có vị trí độc lập tương đối của nó và thường xuyên có vai trò tác động trở lại cơ sở hạ tầng của XH.

Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng có thể thông qua nhiều phương thức. Điều đó tùy thuộc vào bản chất của mỗi yếu tố trong kiến trúc thượng tầng, phụ thuộc vào vị trí, vai trò của nó và những điều kiện cụ thể. Tuy nhiên, trong điều kiện kiến trúc thượng tầng có yếu tố nhà nước thì phương thức tác động của các yếu tố khác tới cơ sở kinh tế của XH thường phải thông qua yếu tố nhà nước mới có thể thực sự phát huy mạnh mẽ vai trò thực tế của nó. Nhà nước là yếu tố có tác động trực tiếp nhất và mạnh mẽ nhất tới cơ sở hạ tầng của XH.

Sự tác động của các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng có thể diễn ra theo nhiều xu hướng, thậm chí các xu hướng không chỉ khác nhau mà còn có thể đối lập nhau, điều đó phản ánh tính chất mâu thuẫn lợi ích của các giai cấp, các tầng lớp XH khác nhau và đối lập nhau: có sự tác động nhằm duy trì cơ sở kinh tế hiện tại, tức xu hướng duy trì chế độ XH hiện thời, lại có sự tác động theo xu hướng xóa bỏ cơ sở kinh tế này và có xu hướng đấu tranh cho việc xác lập một cơ sở kinh tế khác, xây dựng một chế độ XH khác...

Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng có thể diễn ra theo xu hướng tích cực hoặc tiêu cực, điều đó phụ thuộc vào sự phù hợp hay không phù hợp của các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng đối với nhu cầu khách quan của sự phát triển kinh tế; nếu phù hợp nó sẽ có tác dụng tích cực, ngược lại sẽ có tác dụng tiêu cực, kìm hãm và phá hoại sự phát triển kinh tế trong một phạm vi và mức độ nhất định. Tuy nhiên, sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng dù diễn ra với những xu hướng khác nhau, mức độ khác nhau nhưng rốt cuộc nó không thể giữ vai trò quyết định đối với cơ sở hạ tầng của XH; cơ sở hạ tầng của XH vẫn tự mở đường đi cho nó theo tính tất yếu kinh tế của nó.