IV.hình thái kinh tế - XH và quá trình lịch sử - tự nhiên của sự phát triển các hình thái kinh tế - XH

1. KN, cấu trúc hình thái kinh tế - XH

XH là tổng thể của nhiều lĩnh vực với những mối quan hệ XH hết sức phức tạp. Các nhà kinh điển của CN Mác – Lênin đã vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng để phân tích đời sống XH, tiến hành trừu tượng hóa các quan hệ XH và phân tách ra những QHSX, tức là những quan hệ kinh tế tồn tại một cách khách quan, tất yếu không phụ thuộc vào ý chí con người, tiến hành “giải phẫu” những quan hệ đó. Đồng thời, phân tích những quan hệ đó trong mối quan hệ phụ thuộc của nó với thực trạng phát triển của LLSX hiện thực. Phân tích những quan hệ đó trong mối quan hệ với toàn bộ những quan hệ XH khác, tức với những quan hệ thuộc kiến trúc thượng tầng chính trị - XH, từ đó cho thấy rõ XH là một hệ thống cấu trúc với các lĩnh vực cơ bản tạo thành. Đó là: LLSX, QHSX (hợp thành cơ cấu kinh tế của XH) và hệ thống kiến trúc thượng tầng của XH. Trong đó, QHSX vừa tồn tại với tư cách là hình thức kinh tế của sự phát triển LLSX, vừa tồn tại với tư cách là cái hợp thành cơ sở kinh tế của XH mà trên đó dựng lên một hệ thống kiến trúc thượng tầng chính trị, pháp luật, tôn giáo... Trong lý luận của CN duy vật lịch sử, cấu trúc đó được gọi là - hình thái kinh tế XH (hoặc “hình thái XH”).

Vậy hình thái kinh tế - XH là một phạm trù cơ bản của CN duy vật lịch sử phạm trù, dùng để chỉ XH ở từng giai đoạn lịch sử nhất định, với một kiểu QHSX đặc trưng cho XH đó phù hợp với một trình độ nhất định của LLSX và với một kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên những QHSX ấy.

Với quan niệm khoa học về XH theo cấu trúc “hình thái” như vậy đã đem lại một phương pháp luận khoa học trong việc nghiên cứu về cấu trúc cơ bản của XH, cho phép phân tích đời sống hết sức phức tạp của XH để chỉ ra những mối quan hệ biện chứng giữa các lĩnh vực cơ bản của nó; chỉ ra quy luật vận động và phát triển của nó như một quá trình lịch sử - tự nhiên. Đây là một trong những phát hiện to lớn của CN Mác - Lênin về phương pháp luận khoa học để phân tích đời sống XH và lịch sử vận động, phát triển của nó.

2. Quá trình lịch sử - tự nhiên của sự phát triển các hình thái kinh tế - XH

Khi phân tích sự phát triển của lịch sử nhân loại theo lý luận cấu trúc hình thái kinh tế - XH, C.Mác đã cho rằng: “Sự phát triển của những hình thái kinh tế - XH là một quá trình lịch sử - tự nhiên”.

Tính chất lịch sử - tự nhiên của quá trình phát triển các hình thái kinh tế XH được thể hiện ở các nội dung chủ yếu sau đây:

- Sự vận động và phát triển của XH không tuân theo ý chí chủ quan của con người mà tuân theo các quy luật khách quan, đó là các quy luật của chính bản thân cấu trúc hình thái kinh tế - XH, là hệ thống các quy luật XH thuộc các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, khoa học... mà trước hết và cơ bản nhất là quy luật QHSX phù hợp với trình độ phát triển của LLSX và quy luật kiến trúc thượng tầng phù hợp với cơ sở hạ tầng.

- Nguồn gốc của mọi sự vận động, phát triển của XH, của lịch sử nhân loại, của mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa... của XH, suy đến cùng đều có nguyên nhân trực tiếp hay gián tiếp từ sự phát triển của LLSX của XH đó. V.I.Lênin từng nhấn mạnh một phương pháp luận quan trọng khi nghiên cứu về XH là: “chỉ có đem quy những quan hệ XH vào những QHSX, và đem quy những QHSX vào trình độ của những LLSX thì người ta mới có được một cơ sở vững chắc để quan niệm sự phát triển của những hình thái XH là một quá trình lịch sử - tự nhiên”.

- Quá trình phát triển của các hình thái kinh tế - XH, tức là quá trình thay thế lẫn nhau của các hình thái kinh tế - XH trong lịch sử nhân loại và sự phát triển của lịch sử XH loài người có thể do sự tác động của nhiều nhân tố chủ quan, nhưng nhân tố giữ vai trò quyết định chính là sự tác động của các quy luật khách quan. Dưới sự tác động của quy luật khách quan mà lịch sử nhân loại, xét trong tính chất toàn bộ của nó là quá trình thay thế tuần tự của các hình thái kinh tế - XH: nguyên thủy, nô lệ, phong kiến, tư bản CN và tương lai nhất định thuộc về hình thái kinh tế - XH cộng sản CN.

Trong khi khẳng định tính chất lịch sử - tự nhiên tức tính quy luật khách quan của sự vận động, phát triển XH, CN Mác - Lênin cũng đồng thời khẳng định vai trò của các nhân tố khác đối với tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại nói chung và lịch sử mỗi cộng đồng người cụ thể nói riêng. Đó là sự tác động của các nhân tố thuộc về điều kiện địa lý, tương quan lực lượng chính trị của các giai cấp, tầng lớp XH, truyền thống văn hóa của mỗi cộng đồng người, điều kiện tác động của tình hình quốc tế đối với tiến trình phát triển của mỗi cộng đồng người trong lịch sử... Chính do sự tác động của các nhân tố này mà tiến trình phát triển của mỗi cộng đồng người có thể diễn ra với những con đường, hình thức và bước đi khác nhau, tạo nên tính phong phú, đa dạng trong sự phát triển của lịch sử nhân loại. Tính chất phong phú, đa dạng của tiến trình phát triển các hình thái kinh tế - XH có thể bao hàm những bước phát triển “ bỏ qua” một hay một vài hình thái kinh tế - XH nhất định. Tuy nhiên, những sự “bỏ qua” như vậy đều phải có những điều kiện khách quan và chủ quan nhất định.

Như vậy, lịch sự nhân loại nói chung, lịch sử phát triển của mỗi cộng đồng người nói riêng vừa tuân theo tính tất yếu của các quy luật XH, vừa chịu sự tác động đa dạng của các nhân tố khác nhau, trong đó có cả nhân tố hoạt động chủ quan của con người. Từ đó lịch sử phát triển của XH được biểu hiện là lịch sử thống nhất trong tính đa dạng và đa dạng trong tính thống nhất của nó.

3. Giá trị khoa học của lý luận hình thái kinh tế - XH

Trước C.Mác, CN duy tâm giữ vai trò thống trị trong khoa học XH. Với sự ra đời của CN duy vật lịch sử, trong đó hạt nhân của nó là lý luận hình thái kinh tế - XH đã cung cấp một phương pháp luận thực sự khoa học trong nghiên cứu về lĩnh vực XH.

- Theo lý luận hình thái kinh tế - XH SX vật chất chính là cơ sở của đời sống XH, phương thức SX quyết định trình độ phát triển của đời sống XH và lịch sử nói chung. Vì vậy, không thể xuất phát từ ý thức, tư tưởng hoặc từ ý chí chủ quan của con người để giải thích các hiện tượng trong đời sống XH, mà phải xuất phát từ bản thân thực trạng phát triển của nền SX XH, đặc biệt là từ trình độ phát triển của phương thức SX của XH, với cốt lõi của nó là trình độ phát triển của LLSX hiện thực.

- Theo lý luận hình thái kinh tế - XH, XH không phải là sự kết hợp một cách ngẫu nhiên, máy móc giữa các cá nhân mà là một cơ thế sống động. Các phương diện của đời sống XH tồn tại trong một hệ thống cấu trúc thống nhất chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau, trong đó QHSX đóng vai trò là quan hệ cơ bản nhất, quyết định các quan hệ XH khác, là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ XH khác nhau. Vì vậy, để lý giải chính xác đời sống XH cần phải sử dụng phương pháp luận trừu tượng hóa khoa học - đó là cần phải xuất phát từ QHSX hiện thực của XH để tiến hành phân tích các phương diện khác nhau (chính trị, pháp luật, văn hóa, khoa học...) của đời sống XH và mối quan hệ lẫn nhau giữa chúng.

- Theo lý luận hình thái kinh tế - XH, sự vận động, phát triển của XH là một quá trình lịch sử - tự nhiên, tức là quá trình diễn ra theo các quy luật khách quan chứ không phải theo ý muốn chủ quan, do vậy muốn nhận thức và giải quyết đúng đắn, có hiệu quả những vấn đề của đời sống XH thì phải đi sâu nghiên cứu các quy luật vận động, phát triển của XH. V.I.Lênin từng nhấn mạnh rằng: “XH là một cơ thể sống đang phát triển không ngừng (chứ không phải là một cái gì được kết thành một cách máy móc và do đó, cho phép có thể tùy ý phối hợp các yếu tố XH như thế nào cũng được), một cơ thể mà muốn nghiên cứu nó thì cần phải phân tích một cách khách quan những QHSX cấu thành một hình thái XH nhất định, và cần phải nghiên cứu những quy luật vận hành và phát triển của hình thái XH đó”.

Những giá trị khoa học trên đây của lý luận hình thái kinh tế - XH là những giá trị về mặt phương pháp luận chung nhất của việc nghiên cứu về XH và lịch sử nhân loại, lịch sử các cộng đồng người nó không thể thay thế cho các phương pháp đặc thù trong các quá trình nghiên cứu về từng lĩnh vực cụ thể của XH. V.I.Lênin từng dạy rằng: lý luận đó “không bao giờ có tham vọng giải thích tất cả, mà chỉ có ý muốn vạch ra một phương pháp... “duy nhất khoa học” để giải thích lịch sử”.