Chương VII

TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ VĂN HOÁ,

ĐẠO ĐỨC VÀ XÂY DỰNG CON NGƯỜI MỚI

7.1 NHỮNG QUAN ĐIỂM CƠ BẢN CỦA HỒ CHÍ MINH VỀ VĂN HOÁ

7.1.1 Khái niệm văn hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh

a. Định nghĩa về văn hoá

Khái niệm " Văn hoá" có nội hàm phong phú và ngoại diên rất rộng. Định nghĩa của Hồ Chí Minh về văn hoá có rất nhiều điểm gần với quan niệm hiện đại về văn hoá: " Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá. Văn hoá là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn"

b. Quan điểm về xây dựng một nền văn hoá mới

Cùng với định nghĩa văn hoá, Hồ Chí Minh đưa ra năm điểm lớn định hướng cho việc xây xựng nền văn hoá dân tộc:

- Xây dựng tâm lý

- Xây dựng luân lý

- Xây dựng xã hội

- Xây dựng chính trị

- Xây dựng kinh tế

7.1.2 Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò, vị trí, tính chất và chức năng của văn hoá

a Quan điểm về vai trò và vị trí của văn hóa trong đời sống xã hội

- Văn hoá là đời sống tinh thần của xã hội, thuộc kiến trúc thượng tầng

- Văn hoá không thể đứng ngoài mà phải ở trong kinh tế và chính trị, phải phục vụ nhiệm vụ chính trị và thúc đẩy sự phát triển của kinh tế

b. Quan điểm về tính chất của văn hoá

- Trong giai đoạn cách mạng dân tộc, dân chủ, Hồ Chí Minh khẳng định: Phải xây dựng một nền văn hoá có tính Dân tộc, Khoa học, Đại chúng. Ba vấn đề này có quan hệ mật thiết với nhau, đó là nền văn hoá biết kế thừa và phát huy những truyền thống tốt đẹp của dân tộc, làm phong phú thêm kho tàng văn hoá nhân loại.

- Trong giai đoạn cách mạng XHCN, Hồ Chí Minh xác định tính chất của nền văn hoá mà chúng ta xây dựng là có nội dung XHCN và tính dân tộc

- Trong giai đoạn hiện nay xây dựng nền văn hoá mới với hai tính chất tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc. Đó cũng chính là quan điểm của Hồ Chí Minh về sự phát triển biện chứng của văn hoá.

a. Quan điểm về chức năng của văn hoá

Chức năng của văn hoá rất phong phú và đa dạng. Hồ Chí Minh cho rằng, văn hoá có ba chức năng chủ yếu sau :

- Bồi dưỡng tư tưởng đúng đắn và những tình cảm cao đẹp

- Mở rộng hiểu biết và nâng cao dân trí

- Bồi dưỡng những phẩm chất, phong cách và lối sống tốt đẹp, lành mạnh; hướng con người đến chân, thiện, mỹ để hoàn thiện bản thân

7.1.3 Quan điểm của Hồ Chí Minh về một số lĩnh vực chính của văn hoá

a. Văn hoá giáo dục

Hồ Chí Minh cho rằng việc xây dựng một nền văn hoá giáo dục ở Việt Nam phải được coi là một nhiệm vụ cấp bách, có ý nghĩa chiến lược,cơ bản, lâu dài.

b. Văn hoá văn nghệ

Trong quá trình xây dựng nền văn nghệ cách mạng, Hồ Chí Minh đã đưa ra nhiều quan điểm lớn. Sau đây là 3 quan điểm chủ yếu:

- Văn hoá, văn nghệ là một mặt trận, nghệ sĩ là chiến sĩ, tác phẩm văn nghệ là vũ khí sắc bén trong đấu tranh cách mạng

- Văn nghệ phải gắn với thực tiễn của đời sống nhân dân.

- Phải có những tác phẩm văn nghệ xứng đáng với thời đại mới của đất nước và dân tộc.

a. Văn hoá đời sống

Văn hoá đời sống thực chất là đời sống mới, được Hồ Chí Minh nêu ra với 3 nội dung: đạo đức mới; lối sống mới; nếp sống mới

- Đạo đức mới: đó là phải giữ đúng đức cần, kiệm, liêm, chính... nêu cao đức cần, kiệm, liêm, chính tức là nhen lửa cho đời sống mới

- Lối sống mới: theo Hồ Chí Minh đó là lối sống có lý tưởng, có đạo đức, văn minh, tiên tiến. Để xây dựng lối sống mới đòi hỏi phải " Sửa đổi những việc rất cần thiết, rất phổ thông, trong đời sống của mọi người, tức là sửa đổi cách ăn, cách mặc, cách ở, cách đi lại, cách làm việc..." Đó là 5 cách phải sửa đổi với mối người, cũng như đối với một tập thể, một cộng đồng.

- Nếp sống mới: xây dựng nếp sống văn minh là kết quả của quá trình xây dựng " Lối sống mới" làm cho lối sống mới dần trở thành thói quen ở mỗi người, một cồng đồng trong phạm vi một địa phương hay cả nước

" Đạo đức mới", "lối sống mới", "nếp sống mới" có mối quan hệ chặt chẽ, tác động biện chứng với nhau, trong đó đạo đức đóng vai trò chủ yếu.

7.2 TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐẠO ĐỨC

7.2.1 Nội dung cơ bản của tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức

a. Quan điểm về vai trò và sức mạnh của đạo đức

* Đạo đức là gốc của người cách mạng: đánh giá vai trò của đạo đức trong đời sống, từ rất sớm, Hồ Chí Minh đã khẳng định đạo đức là nguồn nuôi dưỡng, phát triển con người. Người nói: " Cũng như sông thì có nguồn mới có nước, không có nguồn thì sông cạn. Cây phải có gốc, không có gốc thì cây héo. Người cách mạng phải có đạo đức cách mạng, không có đạo đức thì tài giỏi mấy cũng không lãnh đạo được nhân dân"

Người căn dặn " Mỗi đảng viên và cán bộ phải thấm nhuần đạo đức cách mạng, thật sự cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư. Phải giữ gìn Đảng ta thật trong sạch, phải xứng đáng là người lãnh đạo, là người đầy tớ thật trung thành của nhân dân."

Người luôn đặt đạo đức bên cạnh tài năng, gắn đức với tài; hồng và chuyên. Trong đó: đức là gốc của tài; hồng là gốc của chuyên; phẩm chất là gốc của năng lực.

- Theo Người, đạo đức là nhân tố tạo nên sức hấp dẫn của CNXH mà bản thân Người là một tấm gương sáng về một nhân cách vĩ đại nhưng cũng rất đời thường, là nguồn cổ vũ, động viên nhân dân ta và nhân loại tiến bộ đòan kết đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc, dân chủ và CNXH.

b.Quan điểm về những chuẩn mực đạo đức cách mạng

* Trung với nước, hiếu với dân

Đây là phẩm chất, là chuẩn mực có ý nghĩa quan trọng hàng đầu của người cách mạng vì ở mỗi con người có nhiều mối quan hệ khác nhau nhưng quan hệ với với dân, với nước có ý nghĩa vô cùng quan trọng, là tâm điểm khi xem xét đạo đức con người, của mỗi chiến sĩ cách mạng.

Nội dung mới của trung và hiếu theo tư tưởng Hồ Chí Minh là:

+ Phải đặt lợi ích của tổ quốc, của cách mạng lên trên hết, phải quyết tâm đấu tranh cho sự phồn vinh của tổ quốc và hạnh phúc của nhân dân.

+ Thực hiện tốt chính sách của Đảng và Nhà nước " nước lấy dân làm gốc". Thực hiện được quyền làm chủ của nhân dân, lắng nghe ý kiến của nhân dân.

* Cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư

Vấn đề này được Người đề cập một cách thường xuyên vì nó xảy ra hàng ngày, hàng giờ, xảy ra trong suốt quá trình đấu tranh cách mạng, cả khi thuận lợi và lúc khó khăn.

Cần, kiệm, liêm, chính theo quan điểm của Hồ Chí Minh là:

+ Cần là " siêng năng, chăm chỉ, cố gắng dẻo dai" là " tăng năng suất lao động và công tác"

+ Kiệm là " Không xa xỉ, không phung phí, không bừa bãi và không bủn xỉn"

+ Liêm là " không tham lam vật chất, địa vị, quyền hành, không tham ô, tham nhũng"

+ Chính trước hết là chính với bản thân và với người khác. Hồ Chí Minh cho rằng chính với bản thân là cố gắng thực hiện cái tốt, mình có chính trực mới yêu cầu người khác chính trực đựơc

Hồ Chí Minh cho rằng các khái niệm này có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau, là thước đo phẩm chất và trình độ của con người.

+ Chí công vô tư là khái niệm tiếp nối cần, kiệm, liêm, chính, nhưng nó cũng có nội hàm riêng

Chí công vô tư theo Hồ Chí Minh là đặt lợi ích của Đảng, của cách mạng, của tổ quốc lên trước lợi ích của bản thân " lo trước cái lo của thiên hạ, vui sau cái vui của thiên hạ"; là " đảng viên đi trước, làng nước theo sau". Đây là cái đối lập với chủ nghĩa cá nhân- đó là thứ giặc nội xâm, giặc trong lòng, là thứ vi trùng rất độc, đẻ ra hàng trăm thứ bệnh

Hồ Chí Minh chủ trương xoá bỏ lợi ích cá nhân nhưng không bao giờ xoá bỏ lợi ích cá nhân chính đáng của con người. Người nói: " Mỗi người có hoàn cảnh riêng, sở trường riêng, lợi ích riêng, nếu điều đó không ảnh hưởng, không đi ngược lại lợi ích tập thể thì cái riêng đó cần được khuyến khích...Chỉ có trong chế độ XHCN, mới có điều kiện thoả mãn lợi ích riêng của mỗi con người. Chống chủ nghĩa cá nhân không phải là dày xéo lên lợi ích cá nhân con người".

* Yêu thương con người

Sự yêu thương con người của Hồ Chí Minh không phải là chung chung trừu tượng mà luôn được nhận thức và giải quyết trên lập trường giai cấp công nhân, đó là một trong những phẩm chất đạo đức cao đẹp nhất

Tình yêu thương đó vừa bao la, vừa rộng lớn, vừa gần gũi với từng số phận con người hướng tới các dân tộc bị áp bức, tới giai cấp vô sản, với người nô lệ, người cùng khổ.

* Tinh thần quốc tế trong sáng

Theo Hồ Chí Minh, phẩm chất đạo đức này được thể hiện:

- Đó là sự kết hợp chặt chẽ chủ nghĩa yêu nước chân chính với chủ nghĩa quốc tế vô sản cao cả trong mỗi con người

- Là sự tôn trọng các dân tộc đấu tranh chống thù hằn dân tộc, đấu tranh cho sự bình đẳng giữa các dân tộc, cho hoà bình và phát triển của nhân loại.

- Là sự đoàn kết giữa các giai cấp công nhân với nhau

Hồ Chí Minh viết " Quan san muôn dặm một nhà. Bốn phương vô sản đều là anh em"

c. Quan điểm về những nguyên tắc xây dựng đạo đức mới

- Nói đi đôi với làm, phải nêu gương về đạo đức. Hồ Chí Minh nói " Lấy gương người tốt, việc tốt hàng ngày để giáo dục lẫn nhau là một trong những cách tốt nhất để xây dựng Đảng, xây dựng các tổ chức cách mạng, xây dựng con người mới, cuộc sống mới"

- Xây đi đôi với chống, xây dựng đạo đức mới, đạo đức cách mạng phải gắn liền với việc loại bỏ cái sai, cái xấu, cái vô đạo đức trong đời sống hàng ngày.

- Phải tu dưỡng đạo đức suốt đời.

Hồ Chí Minh đưa ra lời khuyên rất dễ hiểu: " Đạo đức cách mạng không phải trên trời sa xưống. Nó do đấu tranh, rèn luyện bền bỉ hàng ngày mà phát triển và củng cố. Cũng như ngọc càng mài càng sáng, vàng càng luyện càng trong"

7.2.2 Sinh viên làm theo tư tưởng tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh

a. Học tập và làm theo tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh

- Xác định đúng vị trí, vai trò của đạo đức đối với cá nhân, đó là những chuẩn mực, những quy tắc, quan niệm về các giá trị thiện, ác, trách nhiệm, lương tâm, danh dự... được xã hội thừa nhận

Người khẳng định " Thanh niên phải có đức, có tài. Có tài mà không có đức giống như một anh làm kinh tế tài chính rất giỏi nhưng lại đi đến thụt két thì chẳng những không làm được gì ích lợi cho xã hội, mà còn có hại cho xã hội nữa..."

- Kiên trì tu dưỡng theo các chuẩn mực đạo đức Hồ Chí Minh

Đối với thanh niên, sinh viên tri thức, Hồ Chí Minh đã sớm xác định những phẩm chất tối cần thiết để họ phấn đấu rèn luyện, Người tóm tắt trong " sáu cái yêu: yêu tổ quốc; yêu nhân dân; yêu chủ nghĩa xã hội; yêu lao động; yêu khoa học và kỷ luật..."

b. Nội dung học tập theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh

- Thực trạng đạo đức lối sống trong sinh viên hiện nay

Bên cạnh một bộ phận sinh viên hiện nay có biểu hiện phai nhạt niềm tin, lý tưởng, mất phương hướng phấn đấu, không có chí lập thân, lập nghiệp, chạy theo lối sống thực dụng, sống thử, thiếu trách nhiệm, thờ ơ với gia đình, với xã hội....thì phần lớn sinh viên hiện nay vẫn giữ được lối sống tình nghĩa, trong sạch, lành mạnh, khiêm tốn, sống có bản lĩnh, có chí hướng lập thân, lập nghiệp,năng động, nhạy bén,, dám đối mặt với khó khăn, thử thách....

- Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh

Một là, trung với nước, hiếu với dân, suốt đời đấu tranh cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người

- Hai là, học cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư, đời riêng trong sáng, nếp sống giản dị và đức khiêm tốn phi thường

Ba là, học đức tin tuyệt đối vào sức mạnh của nhân dân, kính trọng nhân dân và hết lòng, hết sức phục vụ nhân dân; luôn nhân ái; vị tha, khoan dung và nhân hậu đối với con người

Bốn là, học tấm gương về ý chí và nghị lực tinh thần to lớn, quyết tâm vượt qua mọi thử thách, gian nguy để đạt được mục đích cuộc sống.

7.3 TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ XÂY DƯNG CON NGƯỜI MỚI

7.3.1 Quan niệm của Hồ Chí Minh về con người

a. Con người được nhìn nhận như một chỉnh thể

- Hồ Chí Minh xem xét con người như một chỉnh thể thống nhất về tâm lực, thể lực và các họat động của nó

- Hồ Chí Minh nhìn nhận, xem xét con người trong tính đa dạng của nó: đa dạng trong tính cách, trong quan hệ xã hội...

- Hồ Chí Minh xem xét con người trong sự thống nhất của hai mặt đối lập: thiện và ác; hay và dở; tốt và xấu...

b. Con người cụ thể, lịch sử

Hồ Chí Minh dùng khái niệm " con người" đặt trong bối cảnh cụ thể và tư duy chung, xem xét con người trong các mối quan hệ giai cấp, quan hệ xã hội, quan hệ giới tính...

c. Bản chất con người mang tính xã hội

Con người là sản phẩm của xã hội. Trong quan niệm của Hồ Chí Minh con người là sự tổng hợp các mối quan hệ xã hội từ hẹp đến rộng: như anh, em, họ hàng, đồng bào, loài người.

7.3.2 Quan điểm của Hồ Chí Minh về con người và chiến lược " Trồng người"

a. Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của con người

- Con người là vốn quý nhất, nhân tố quyết định thành công của sự nghiệp cách mạng. Theo Hồ Chí Minh, " Trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân, trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của toàn dân". Vì vậy, "vô luận việc gì, đều do người làm ra, và từ nhỏ đến to, từ gần đến xa, đều thế cả"

- Con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của cách mạng; phải coi trọng, chăm sóc, phát huy nhân tố con người.

Vì con người là mục tiêu của cách mạng nên Người xác định rõ: trách nhiệm của Người cũng như trách nhiệm của Đảng và chính phủ là " làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành"...Người còn nói " nếu đất nước được độc lập mà dân không được hưởng hạnh phúc tự do , thì độc lập cũng chẳng có nghĩa lý gì".

Con người là động lực của cách mạng được Hồ Chí Minh nhìn nhận đó là những con người có bản lĩnh và trí tuệ, văn hoá, đạo đức, được giác ngộ và tổ chức.

b.Quan điểm của Hồ Chí Minh về chiến lược "Trồng người"

- " Trồng người" là yêu cầu khách quan, vừa cấp bách, vừa lâu dài của cách mạng

Hồ Chí Minh rất quan tâm đến sự nghiệp giáo dục, đào tạo, rèn luyện con người. Người nói đến " Lợi ích trăm năm" và xác định đây là một quan điểm mang tầm vóc chiến lược, cơ bản, lâu dài nhưng cũng rất cấp bách.

- Chíên lược " Trồng người" là một trọng tâm, một bộ phận hợp thành của chiến lược phát triển kinh tế- xã hội.

mRy�:nD_�