Ngạn đã cố không nghĩ nữa. Nhưng ý nghĩ cứ tự nhiên trở lại. Nó trở lại với Ngạn khi Ngạn không còn phải chen chúc trên xe lửa. Ngạn đã ngồi thư thái trên một chiếc xe kéo bon bon về làng.

Cảnh rất tươi vui. Ngạn cũng ép lòng mà nghĩ thế. Bởi trời rất xanh, không khí trong suốt. Cánh đồng gió lộng phập phồng như cái ngực xốn xao của bể. Lại có nắng, có chim, có tiếng xe bò nghiến những hòn đá vụn nghe lắc rắc và tiếng cười tiếng nói...Nhưng thực ra thì cái cảnh vô tri làm gì nó biết, mà người lồng trong cảnh thì ai biết được đâu lòng họ đấy? Ai biết họ vui hay buồn? Thí dụ ngay bọn người hay nhoai lưng đẩy cái xe tải nặng nề kia. Họ đang nói nói cười cười. Họ đang chế nhạo cô tân thời mặc phong phanh vừa mới đạp xe đạp  vượt lên. Thế là mấy chị đẩy xe bò gạo the thé cười. Họ làm như được một dịp cười sướng lắm. Tiếng cười nhảy lên đành đạch. Nhưng có thể như thế lắm, có thể rằng họ cười ầm ĩ như thế chỉ là đẩy bớt chua cay ra khỏi lòng.

Đời của cô gái an nhàn kia hay đời của chị? Chị ghê tởm người hay là ghen với người?... Có lẽ tiếng cười của bọn phu phen chua chát thật. Cũng có lẽ họ chỉ cười thẳng thắn mà Ngạn là một người bi quan. Nhưng dù sao thì Ngạn cũng phải nghĩ đến Trinh rồi. Bởi Trinh cũng thích đi xe đạp. Trinh cũng hay mặc những quần áo phong phanh, và cũng có lần gió với nắng rất lẳng lơ khiến Ngạn phạm tội bằng con mắt và trong tâm hồn.

Ngạn biết Trinh đã ba năm. Trinh đến Hà Nội để kiếm việc làm và kiếm tự do. Nhất là kiếm tự do. Bởi việc làm của Trinh chẳng cung cấp đủ cho Trinh. Tháng tháng, Trinh vẫn phải xin thêm tiền của mẹ. Thân mẫu Trinh là một bà góa giàu có ở vùng quê. Bà rất tin con. Bởi bà dốt nát mà con bà thì thông thái. Trinh học giỏi. Trinh đỗ cái bằng mà con trai cả tống không ai đổ. Trinh nói tiếng Tây y như đầm... Ở Hà Nội, Trinh bán hàng cho một hiệu thuốc tây, Ngạn làm cho một công ty bảo hiểm trụ sở gần ngay đấy. Sự tình cờ khiến hai người thuê cùng một căn nhà. Trinh ở trên gác có lối đi riêng. Ngạn ở dưới nhà. Họ làm quen với nhau rất chóng bởi Trinh là con gái mới, còn Ngạn thì chẳng biết có óc mới hay không, nhưng nghĩ bụng rằng: Có làm quen với Trinh cũng không thiệt gì. Thế rồi Ngạn yêu Trinh. Rất thẳng thắng và giản dị, một buổi tối, Trinh vắng khách, Ngạn đã tỏ tình yêu của Ngạn cho Trinh biết. Và cũng thẳng thắn và giản dị, Ngạn tỏ ý muốn thu xếp và cưới Trinh. Trinh không sửng sốt, không e lệ nhìn xuống đất, không nổi giận. Trinh mỉm cười, trong khi Ngạn tái người đi cảm động. Rất bình tĩnh, Trinh mỉm cười rồi Trinh trả lời Ngạn như thế này:

- Em cám ơn anh lắm! Nhưng... Thật là khó nói. Anh ạ, anh là người xứng đáng, nhưng từ trước đến nay em chỉ coi anh như bạn. Còn về sau thì chẳng biết. Em thành thực mong lòng em sẽ yêu anh. Nhưng hiện nay giá anh vui lòng đợi...

Được rồi! Ngạn sẽ vui lòng đợi, Ngạn đợi ba năm dài dằng dặc. Trinh vẫn thân mật với Ngạn và với nhiều người khác. Rồi đùng một cái, Trinh lấy một người ngoại quốc nhiều tiền và nhiều tuổi mới gặp Trinh vài lần. Chẳng thiếu gì người đau đó ư, nhưng lẽ dĩ nhiên, Ngạn là người đau đớn nhất, Ngạn nhớ đến lời chủa Trinh:

- Em sung sướng lắm! Anh yêu em chắc cũng muốn em sung sướng. Hạnh phúc của người anh yêu...

Giả dối ơi là giả dối! Cũng như những người tình nhân trong tiểu thuyết khóc sướt mướt và bảo người tình thân kiết xác:

- Em phải đi lấy chồng anh ạ! Nhưng cái tâm hồn em là của anh.

Cái ý nghĩ hài hước ấy làm cho Ngạn nhếch môi cười một chút. Nhưng cái cười rất nhiều chua chát. Ngạn dần dần thấy cổ ứ nghẹn và máu trong người sôi lên. Ngạn ghét Trinh hết sức và anh ghét lây một số đông gái mới yêu kiểu cách và lãng mạn, óc đầm đìa thuốc phiện của những nhà tiểu thuyết suốt đời nhìn trăng.

***

Qua một cái ngõ chữ chi, Ngạn bước vào sân. Cái sân vắng như sân một nhà hoang. Không có thằng em út Ngạn vừa cười khanh khách vừa quần nhau với con chó mực. Im lặng quá. Mấy cây cau vàng lá, đứng ủ rủ như cái chết đã lên đến ngọn.

Bỗng con mực đang mơ mơ màng màng trong củi ngốc đầu lên sủa vài tiếng ngắn, rồi nó vẫy đuôi mừng. Mẹ Ngạn ở trong bếp chạy ra, tóc bết mồ hôi, tay còn cầm đôi đũa. Bà lắc đầu ra hiệu cho Ngạn đừng nói, vội vã chỉ tay vào nhà trên. Y hiểu ngay, y biết trước thế nào bước chân qua ngưỡng cửa, y cũng được nghe bà ngoại rên. Y lắc đầu chán nản. Chả mấy lần về đến nhà cửa mà y không phải nghe bà ngoại rên. Bà ốm kinh niên, một bệnh không thuốc nào chữa được, bệnh rất hay phải lại - ấy là bệnh ghét con gái bà.

Bà là một người khổ từ trong trứng khổ ra. Bố chết từ lúc mẹ mới có thai. Lên năm tuổi thì mẹ bước đi bước nữa. Các ông chú bà bác chia nhau nuôi đứa cháu côi, kẻ dăm bảy tháng, người một vài năm. Rồi sau cùng không ai thừa cơm gạo mà nuôi nó nữa thì người ta bán nó cho một nhà giàu làm con nuôi. Nhà giàu nuôi và đánh chửi nó cho đến năm mười bảy tuổi rồi chuyên tay nó cho bà mẹ chồng nuôi và đánh chửi, nhất là chửi. Đến năm băm bốn tuổi, sau năm lần toan nhảy xuống sông, người thiếu phụ khốn nạn sinh được một đứa con; vừa yếu đau, vừa con dữ không làm gì được nữa, nên được mẹ chồng buông tha cho đi làm ăn riêng với chồng. Bây giờ mới đến lượt chồng hành hạ. Y đánh bạc, y uống rượu, y ăn cắp tiền của vợ. Gia đình quanh năm lục đục. Vợ đay nghiến chồng, chồng chửi đánh vợ, con chốc lở, khóc nhanh nhách suốt ngày đêm. Sau cùng thì anh chồng thua bạc một canh to bỏ làng đi để lại cho vợ và con thơ bao nhiêu nợ. Mỗi ngày có đến ba, bốn chủ nợ đến tận nhà chửi mắng và dọa nạt. Thế là chồng chưa chết mà người vợ trẻ bỗng nhiên sinh góa chồng. Bởi suốt một đời khổ sở nên bà ngoại Ngạn không thấy một người nào thật khổ. Trong nhà bà toàn những người sướng quá. Từ con bé ở trở lên. Bà bảo nó như thế còn là thần tiên đấy!...Nhât là vợ chồng con gái. Trời ơi! Chúng nó suốt đời trẻ như măng. Chẳng phải lo nghĩ gì, chẳng bao giờ đánh chửi nhau... Mà con vợ chiều chồng quá, nó mua rượu cho chồng uống, chồng uống rượu vào rồi vuốt má vợ. Chúng nhăn nhở cười với nhau y như là con trẻ... Thế mà chúng đã ngoài bốn mươi tuổi rồi. Chao ôi, chao ôi, bà khổ suốt cuộc đời ky cóp từng đồng trinh một để bây giờ chúng nó sung sướng. Chúng nó sướng quá! Chúng không biết rằng mẹ chúng đã khổ một đời hay sao. Thuốc đọc cứ thấm dần, thấm dần. Trước còn ngấm ngầm, nhưng sau càng ngấm mạnh. Và đến lúc cái bệnh ghét phá tung ra ngoài...

Ngạn lại gần giường. Bà cụ rên hừ hừ giả tảng như không trông thấy Ngạn. Ngạn phải lên tiếng trước. 

- Bà lại làm sao thế?

Bà ngoảnh mặt nhìn ra rên rẩm:

- Cháu đấy à, bà chết mất!...

Bà nức nở và nắm lấy bàn tay Ngạn. Ngày xưa gặp cảnh ấy thế nào y cũng xa nước mắt. Nhưng bây giờ thì y khó chịu: y đã thấy bà nhắc đi nhắc lại bao nhiêu lần rồi. Y cố nén giận cho giọng nói không gay gắt và bảo:

- Thì bà còn nghĩ đến thầy bu con làm gì?

- Khốn nạn, con ơi!... Con phải biết rằng người ta thì còn có năm có bảy, mất con nọ còn con kia. Bà thì mẹ có một con, con có một mẹ. Mà bà thì bù đắp cho thầy bu con đến thế, thế mà bây giờ nó bạc, nó chả biết thương bà lấy một tí... Chúng nó chỉ nghĩ sao cho sướng thân chúng nó, còn mẹ có chết khô chết nỏ cũng không buồn nhìn nhõi. Thầy con thì rượu chè lu bù, ba chén dấn vào thì nói khoác, một tất lên đến trời, thật là một đứa ăn càn nói bậy. Bà nghĩ mà xấu hổ với người ta quá. Bảo mãi mẹ con phải can nó dần dần, nhưng mẹ con thì can đã không can lại còn mua thật nhiều về cho nó uống. Suốt đời không dám nói động đến cái lông chân nó, chỉ sợ nó đi. Tao thì chồng tao đi từ năm tao mới hăm ba tuổi tao cũng không biết chết đói, tao cũng nuôi nấng gây dựng được cho bu mày...

Ngạn đờ mắt và thở dài. Lúc nào bà cũng còn nghĩ đến người chồng bạc bẽo và lấy làm đau xót vì có những người chồng không bạc bẽo bằng chồng bà.

Câu chuyện đã đổi chiều. Bà cụ đã được khỏe và được Ngạn kiếm lòng an ủi nên lòng đã nhẹ. Bà lại nghĩ đến cái việc tạo hạnh phúc cho cháu bà.

- Ngạn ơi! Con nên thương bà một tí. Bà bây giờ già yếu nay ốm mai đau. Thầy bu con thì đã không cho bà cậy được rồi. Chỉ còn con, mà con thì đi vắng luôn luôn.

- Hay là con đưa bà lên Hà Nội?

- Ừ, nhưng con cũng phải đi lấy vợ đi đã chứ?... Con nên nghe lời bà. Con bé ngoan đáo để, được người được nết.

Gía phải lần khác thì Ngạn đã gạt đi. Nhưng lần này thì y nghĩ ngợi. Con bé ấy là Duyên. Một cô gái mồ côi. Nhà Duyên ở cạnh nhà y. Khi bố duyên còn sống hai nhà đã gắn bó với nhau. Nhưng Ngạn chẳng gần Duyên. Ra tỉnh ngay từ thuở còn thơ, y chưa lúc nào nghĩ rằng y lại có thể lập gia đình với một cô gái quê như Duyên được. Duyên đâu có hiểu. Duyên vẫn đi lại nhà Ngạn mãi. Duyên làm thân cùng bà cụ. Bà cụ thương Duyên cùng một cảnh như bà tuổi trẻ. Bà yêu Duyên lắm. Bà đã bao nhiêu lần ép cháu bà lấy Duyên.

- Con nên thương bà mà thương nó. Những lúc con đi vắng, khi bà váng mình sốt mẩy, chỉ có một mình nó chăm sóc trông nom. Mấy đứa biết quý người như thế ấy. Nó tử tế với con thì con nên lấy sự tử tế mà đền bù lại. Nó nhắc đến con luôn. Con thử nghĩ... Nó trông đợi con bao nhiêu năm rồi...

Ngạn hơi buồn rầu. Y nghĩ đến Trinh, y cũng đã kiên nhẫn và mong mỏi. Y bổng thấy lòng thương Duyên, Duyên yêu giản dị và mộc mạc, không nghệ thuật, không triết lý. Yêu bởi... trời sinh ra thế, Ngạn đã chán cái tình yêu của những người cứ luôn luôn triết lý với tình yêu lắm rồi! Tại sao y lại không thể lập gia đình với Duyên?

Biết là cháu đã xiêu lòng, bà cụ bảo:

- Con bằng lòng nhé, con bằng lòng đi để bà nói với nó cho nó mừng.

Ngạn sẽ gật đầu một vài cái và thở dài theo luôn. Sao lại thế. Y không hiểu nữa. Hình như y nhận lời miễn cưỡng. Hình như y rất buồn. Y mơ hồ thấy y sẽ khổ hơn. Tình yêu, cái tình yêu của loài người hiện tại là một cái gì buồn mênh mông...

Duyên bỏ tiền dành dụm của Duyên mua những quả na thật đẹp, hạng na nhất chợ, Duyên đem sang cho bà Ngạn. Bà Ngạn mỉm cười. Bà nhớ lại trong một giây cái lúc tình yêu chớm nở trong lòng. Một giây thôi. Rồi khóe miệng bà nghệch xuống thành hình dấu mũ, bà chọn một quả thật ngon đưa cho Ngạn:

- Nhừ rồi đấy, ăn đang vừa.

Ngạn cầm lấy. Duyên hơi đỏ mặt, nhìn trộm y sung sướng và bẽn lẽn. Ôi! Duyên đẹp quá, cái tình yêu của Duyên đẹp quá! Ngạn ăn rất thong thảm quả na ngọt lự và thơm thoang thoảng. Mặt y sáng sủa và như có một ngọn lửa ở bên trong rọi. Y mỉm cười nhìn Duyên. Duyên càng bẽn lẽn, càng đỏ má. Duyên cúi mặt, tay mân mê cái đầu dây lưng đũi của bà cụ rồi Duyên cười ngượng nghịu:

- Bà ạ, gạo hôm nay kém quá, một đồng không được mười đấu con.

- Chết nhỉ?

- Nhà con đã phải trộn thêm ngô rồi.

Ngạn nhìn Duyên thương hại. Nhưng bà cụ bảo:

- Chà! Con ạ, con trẻ ăn cơm ngô càng chắc dạ. Bà thì ngày xưa cơm ngô cũng chẳng có mà ăn đâu. Cứ phải ăn cháo rau má trừ cơm là thường.

***

Em gái Ngạn cầm vào một phong thư. Bà cụ hỏi:

- Thư của ai đấy cháu?

- Thư của anh Ngạn.

- Bóc ra xem. Không biết lại sao đây. Nó mới vừa đi chủ nhật...

Cô cháu bóc, cô vừa nhẩm đọc vừa cười tủm tỉm...

- Gì thế cháu?

- Thư cho chị Duyên bà ạ. Anh ấy bảo anh ấy đang thu xếp tiền cưới chị ấy. Cưới xong sẽ lên Hà Nội ngay.

Bà cụ sầm mặt lại. Môi bà hơi bĩu ra một chút. Bà bảo cô cháu đọc. Cô đọc hơi ngượng nghịu, bởi toàn những lời tình tứ cả. Anh anh, em em, anh hứa với em sẽ hết sức làm cho sung sướng, anh đang lo tiền cưới. Anh sẽ đem em lên Hà Nội để chúng ta được gần nhau luôn...

Gần nhau luôn! Bà cụ thấy ngực nóng ran lên như lửa đốt. Bà giận cháu bà lắm. Cháu bà thế mà cũng hỏng. Chưa chi đã chiều vợ thế. Sau nó cũng lại xỏ chân lỗ mũi! Anh hứa với em sẽ hết sức làm em sung sướng. Quả ra con Duyên là...! Anh sẽ đem em lên Hà Nội. Ngữ ấy lên Hà Nội...! Hừ! có đời nhà nào như vậy? Có đời nhà nào như vậy?

Bà hằn học chửi:

- Hừ, chắc lại ton hót gì với thằng ấy hẳn. Muốn lên Hà Nội lắm. Bà thì nói thật, cưới rồi bà còn bắt ở nhà hầu bà đủ mười bốn năm...