NAM CAO VẪN Ở GIỮA CHÚNG TA
Trong lời giới thiệu “Đôi lứa xứng đôi” (1941), tập truyện ngắn đầu tay củaNam Cao, Lê Văn Trương đã có con mắt xanh, sớm nhận ra tài năng của cây bút trẻ độc đáo này: “Giữa lúc người ta đang đắm mình trong những chuyện tình thơ mộng và hùa nhau phụng sự cái thị hiếu tầm thường của độc giả,ông Nam Cao đã mạnh dạn đi theo một lối riêng, nghĩa là ông không thèm đếm xỉa đến cái sở thích của độc giả. Những cạnh của tài ông, ông đã đemđến cho văn chương một lối văn mới, sâu xa, chua chát và tàn nhẫn, thứ tànnhẫn của con người biết tin ở tài mình, ở thiên chức của mình.”. “Trên văn đàn Việt Nam thời kì 1930-1945, Nam Cao là người đến muộn. Trước ông,Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng đã xâydựng trên nền của chủ nghĩa hiện thực sừng sững những tòa nhà đẹp. Nam
Cao vẫn tiếp nối con đường của những người đi trước.

Trong văn chương đãcó một chân dung chị Dậu, anh Pha…những người nông dân nghèo khổ, chấtphác, bị chà đạp và cũng giàu tinh thần phản kháng. Nam Cao trong mộthoàn cảnh mới và ở một cấp độ mới đã nhận ra hiện tượng biến chất phổbiến ở nông thôn và làng quê bắt đầu xuất hiện loại người dị dạng, dị hình vàông đã đóng góp một Chí Phèo”. Nguyễn Minh Châu cho Chí Phèo là một
khám phá mới: “Cái dị dạng người trong tính cách Chí Phèo là một khámphá của Nam Cao”. Chí Phèo không phải là một tính cách đơn độc mà thựcsự là một kiểu người văn và nhân vật mang nặng trên vai những vấn đề xãhội! Vấn đề Chí Phèo không thuần túy là vấn đề nông dân, mà suy cho cùngđó là vấn đề con người. Cái bi kịch của Chí Phèo là tấn bi kịch của một con
người mất dần nhân tính, khao khát trở lại làm người và không có quyền làmngười. Trên những trang viết về người trí thức nghèo, Nam Cao đã cống hiến những mẫu người đáng trọng, đáng thương và nhiều khi cũng đáng giận. Họlà nhà giáo, viên chức, nhà văn, họ có ý thức xây dựng cuộc sống, giàu hoàibão, nhưng bị sức ép của hoàn cảnh, một hoàn cảnh hết sức tồi tệ tầmthường, đẩy dần con người đến chỗ mất ý thức tự trọng, mất nhân cách.
Những nhân vật này đã rơi vào “bi kịch vỡ mộng” như có nhà nghiên cứu đãtừng nói. Họ đã thua cuộc trên con đường tiến thân để xây dựng một sựnghiệp, thực hiện một hoài bão. Nhưng họ đã không thua cuộc trên trận địa
bảo vệ đạo đức và nhân cách. Mặc dù phải trải qua nhiều cảnh ngộ éo le đầynghịch lý và bị miếng cơm manh áo hành hạ trong cuộc sống hàng ngày,cuối cùng họ vẫn là người tốt, không biến chất, tha hóa. Mặc dù viết về những vấn đề khác nhau,người nông dân trong xã hội cũ, người trí thứcnghèo, rồi dân nghèo ở thành thị…Nhưng thực chất là Nam Cao viết về conngười. Cuộc đời chân thực gần gũi hiện ra hằng ngày đang từng ngày kiếmsống, bị lăng nhục và chịu đựng vô vàn những đắng cay. Những trang viết của Nam Cao như thét lên tiếng kêu cứu: hãy bảo vệ nhân phẩm của conngười. Thân phận và cuộc đời Chí Phèo đã kết thúc, nhưng hai tiếng “lương thiện” và ước vọng muốn được làm người lương thiện vẫn còn là dư âm xót
xa. Những người trí thức để cuối cùng vẫn giữ được con người của mình sau
trước như một. Đứng trên bình diện con người, thế giới nhân vật của NamCao trở nên phong phú lạ thường. Không chỉ là người nông dân, người tríthức mà là những kiểu người, những thân phận con người trong trăm ngàncảnh ngộ. Điều kì diệu là Nam Cao đã khai thác sâu sắc, miêu tả nhiều cảnhngộ rất khác nhau, những cảnh ngộ riêng thực sự đã nhào nặn và tạo nên nênnhững mẫu người. Có người trong suốt cuộc đời luôn giữ được hai chữlương thiện một cách trọn vẹn, trong sáng như lão Hạc, có người phải vất vảchống lại sức ép của hoàn cảnh để bảo vệ được nhân phẩm cần thiết, như cácnhân vật trí thức nghèo, có nhiều người bị tha hóa, biến chất. Trong thế giớicác nhân vật của Nam Cao có cả những mẫu người dị dạng, dị hình nhưLang Rận, Thị Nở, Trương Rự…Họ bị mất dần nhân tính và càng ngày càngxa lạ với mọi người. Trước đây, nhận xét về những nhân vật này, không khỏicó ý kiến cho rằng Nam Cao đã miêu tả họ như một biếm họa, những conngười xấu xí được vẽ ra với nhiều nét có tính chất tự nhiên chủ nghĩa. Thực
chất đó là một dụng ý nghệ thuật. Những nhân vật dị dạng, xấu xí là sảnphẩm của xã hội cũ. Hoàn cảnh đã đẩy họ vào chốn tăm tối, vào cõi u mê,kéo dài cuộc sống nửa vật nửa người. Bản thân cuộc sống và sự tồn tại của họ là một lời tố cáo.Đóng góp quan trọng của Nam Cao khi miêu tả con người là những trangphân tích tâm lý sắc sảo. Thế giới bên trong của các nhân vật được phơi bầykhông thương tiếc, nhất là những nhân vật trí thức nghèo. Tác giả miêu tảnhân vật từ nhiều góc độ, bình diện, rồi nhân vật lại tự bộc lộ, tự phân tích.Nhiều suy nghĩ và tình cảm cao đẹp như đua chen với các tâm trạng phức tạp, thậm chí cả những ý nghĩ tầm thường. Các nhân vật của Nam Cao luôncó ý thức về một lý tưởng sống, song Nam Cao không lý tưởng hóa các nhânvật. Con người trong tác phẩm của Nam Cao không bị đẩy lên một kích cỡkhác thường, không bị lên gân mà là con người như nó vốn có, con ngườitrong cuộc sống quen thuộc hàng ngày. Cũng vì thế, những tâm trạng nhân vật được miêu tả càng trở nên gần gũi. Tâm lý nhân vật cũng không trừutượng, xa vời mà gắn liền với cuộc sống nghề nghiệp, đời sống gia đình, tìnhyêu, chuyện cơm áo, quan hệ bè bạn. Nam Cao đã miêu tả nhiều dòng suynghĩ của nhân vật vận động theo những mạch biện chứng. Ý thức phê phán và tự phê phán của tác giả là cơ sở để các nhân vật mang màu sắc tự biểuhiện được khẳng định vững chắc. Có thể nói nghệ thuật miêu tả tâm lý đã đạtđộ chín của tài năng trong truyện và tiểu thuyết của Nam Cao. Trước ông vàsau ông, thành công ấy không nhiều trong văn xuôi thời kì hiện đại. Đã hơn nửa thế kỷ trôi qua kể từ khi tập truyện Đôi lứa xứng đôi của NamCao được xuất bản. Thời gian không che lấp hoặc làm hao mòn giá trị củatác phẩm Nam Cao. Đúng hơn càng ngày người đọc càng phải nghĩ tiếp vềNam Cao, tác phẩm của Nam Cao cũng không phụ lòng tìm kiếm. Nhữngnguồn mạch suy nghĩ và những phát hiện mới luôn được mở ra với hiện tại.Nam Cao không hề bị cũ đi mà luôn mới mẻ. Tính hiện đại là phẩm chất củatác phẩm Nam Cao. Sự hòa hợp giữa những chất liệu hiện thực được miêu tảsắc sảo với những cảm nghĩ và cách đánh giá tỉnh táo, khách quan, chân tìnhcủa người viết đã làm cho trang viết gần gũi với mọi người ở những thời kỳkhác nhau. Nam Cao đã đụng chạm và khơi sâu vào những vấn đề đặt rakhông chỉ trong một thời điểm mà dường như là cho mọi thời. Vấn đề củatác phẩm Nam Cao là của hôm qua nay tiếp nhận Nam Cao với không khí vàchỗ đứng của hiện tại. Điều quan trọng cần quan tâm là không có nhữngngăn cách gì đáng kể giữa Nam Cao và cuộc sống hôm nay. Ông vẫn ở giữachúng ta và như thấu hiểu một phần cuộc đời hiện đại.Từ sau cách mạng tháng Tám, Nam Cao lại có những đóng góp mới. NamCao đã tiếp nhận tinh thần Đề cương Văn hóa Việt Nam từ năm 1943 vàtham gia vào văn hóa cứu quốc. Nam Cao đã có mặt và tham gia khởi nghĩacướp chính quyền ở địa phương. Ông hiểu rõ những đau khổ và thân phậncon người trong xã hội cũ, nên cách mạng là điều ông chờ đợi và nhanhchóng hòa nhập. Nam Cao với hành trình: “Đường vô Nam” trong phongtrào Nam Tiến, Nam Cao là phóng viên báo Cứu quốc và hoạt động sâutrong vùng rừng núi Việt Bắc, Nam Cao trong chiến dịch Biên giới, cuốicùng là cái chết của nhà văn, chiến sĩ trong chuyến đi công tác vào vùng địchhậu. Ông đã sống với không khí của thời đại cách mạng và tham gia hếtmình trong phong trào. Đọc những trang nhật ký Ở rừng và tìm hiểu tâm sựcủa Độ, hình bóng gần gũi của Nam Cao trong Đôi mắt, chúng ta càng yêuquí và trân trọng những gì Nam Cao đã làm, đã viết trong chặng đường mớicủa cách mạng. Nam Cao đã mất đi giữa lúc tài năng ở độ chín, ngòi bút tàihoa và đầy sức lực.“Nam Cao đã chết trên cuốn tiểu thuyết lớn của đời mình. Người ấy, tài ấyđương căng đầy sức lực. Nếu còn sống, chắc chắn những mong muốn củaanh sẽ thành sự thật rực rỡ trên một tầm xa, rất xa..” (Tô Hoài – Tựa NamCao, nhà văn hiện thực xuất sắc, NXB Văn hóa 1961).
Đời văn Nam Cao không dài. Trên mười năm sáng tác ở cả hai thời kỳ trướcvà sau Cách mạng, Nam Cao đã để lại nhiều tác phẩm có giá trị. Thời đại trôiqua, tác phẩm của Nam Cao như ngày càng bộc lộ thêm những phẩm chấtmới, những giá trị mới. Chúng ta càng thêm yêu quý ông, một tâm hồn trung thực và cao đẹp trong cuộc đời cũng như trên trang sách, một nhà văn, chiếnsĩ với ý nghĩa đích thực và trọn vẹn của danh hiệu này.
HÀ MINH ĐỨC.