Nam Cao là một nhà văn hiện thực có tư tưởng nhân đạo vừa sâu sắc, mới mẻ, vừa độc đáo. Ông là nhà văn hiện thực xuất sắc, chuyên viết về hai đề tài: người trí thức nghèo sống bế tắc trong xã hội cũ và người nông dân bị lưu manh hóa trước Cách mạng tháng Tám. Trong đó, Chí Phèo là kiệt tác trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. Truyện kể lại cuộc đời của một người dân cùng khổ tên Chí Phèo - hắn là biểu hiện sống động của bi kịch sinh ra là người mà không được làm người. Câu truyện có nhiều bi kịch, nhưng có lẽ quá trình thức tỉnh hồi sinh của Chí Phèo đã thể hiện được nghệ thuật phân tích tâm lý nhân vật đặc sắc và giá trị nhân đạo sâu sắc của tác phẩm.

Chí Phèo là một đứa con hoang bị bỏ rơi nơi lò gạch cũ khi vừa mới lọt lòng. Vốn là người nông dân lương thiện nhưng hắn đã bị xã hội phong kiến bóc lột, đè nén mà trở thành "con quỷ dữ làng Vũ Đại". Bá Kiến đã đẩy Chí Phèo vào tù, biến Chí từ người nông dân hiền lành trở thành thằng lưu manh. Chí sống trong một xã hội ruồng bỏ hắn, bị cướp mất quyền làm người, cướp luôn cả nhân hình lẫn nhân tính. Và cứ thế Chí Phèo say triền miên: Hắn say để quên đi quyền làm người, say để làm những việc ác ôn mà người ta giao cho hắn làm. Chưa bao giờ hắn tỉnh để biết mình là ai, những cơn say của hắn cứ triền miên, liên tục. Cứ tưởng Chí Phèo mãi mãi sống kiếp thú vật, rồi sẽ kết thúc bằng cách vùi xác ở một bờ bụi nào đó, nhưng bằng tài năng và nhất là bằng trái tim nhân đạo của một nhà văn lớn, Nam Cao đã soi rọi ánh sáng của tình yêu thương vào tận đáy tâm hồn đen tối của con quỷ dữ ấy. Trong một đêm say, hắn tình cờ gặp Thị Nở – người đàn bà dở hơi xấu xí, quá lứa lỡ thì. Chút tình yêu thương mộc mạc cộng với sự quan tâm chăm sóc giản dị của Thị Nở đã đánh thức bản chất lương thiện vốn có trong con người Chí, giúp hắn cởi bỏ cái vỏ quỷ dữ mà sống làm người, để hắn thắp lên lại trong tim niềm khao khát hoàn lương, trở thành người lương thiện.

Nam Cao đã rất tinh tế trong việc phân tích tâm lý nhân vật, những thay đổi trong tâm trạng Chí Phèo sau đêm gặp Thị Nở chứng tỏ hắn đã tỉnh rượu, tỉnh luôn cả cái phần người chôn sâu trong tâm hồn hắn. Tỉnh rượu, Chí thấy lòng chợt "mơ hồ buồn", "người thì bủn rủn, chân tay không buồn nhấc" và lần đầu tiên hắn thấy mình sợ rượu hơn sợ cơm. Đã lâu lắm rồi Chí tỉnh dậy và có thể nghe thấy những âm thanh của cuộc sống. Đó là "tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá" hay tiếng "anh thuyền chài gõ mái chèo đuổi cá", tiếng lao xao của người đi chợ bán vải về. Những âm thanh quen thuộc ấy hôm nào mà chả có, nhưng chỉ có hôm nay - một hôm mà Chí chẳng say rượu - hắn mới cảm nhận và nghe thấy chúng. Phải chăng, những âm thanh ấy chính là tiếng gọi náo nức, thôi thúc của cuộc sống đã vang lên rộn ràng trong tâm hồn vừa được khơi dậy của Chí? Hơn hết, cái ước mơ bình dị "...một gia đình nho nhỏ, chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải..." bỗng dưng trở lại trong tiềm thức Chí. Chí tỉnh rượu cũng như thức tỉnh cả về mặt tình cảm và nhận thức, bởi Chí thấy hiện tại của mình thật đáng buồn. Còn tương lai? Đối với hắn, tương lai còn đáng buồn hơn. Chí tự dưng lo sợ trước "tuổi già của hắn, đói rét và ốm đau" và nhất là "cô độc". Giờ đây, hắn chẳng còn triền miên trong rượu hay vô hồn như những kẻ không suy nghĩ, mà hắn triền miên trong suy nghĩ của chính mình, trong niềm xúc động mà có lẽ từ lâu lắm rồi hắn mới có. Với sự trở lại của lí trí cùng những cảm xúc của một con người, Chí đang thức tỉnh và bắt đầu hồi sinh để trở về với kiếp người. Ngòi bút Nam Cao ở đây thật ấm áp, phải biết rằng phải thật sự yêu quý những con người lao động mới có thể thể hiện được sự thức tỉnh đầy tinh tế như vậy ở Chí Phèo. Vì xã hội, hoàn cảnh mà những con người ấy bị đẩy vào con đường tội lỗi, nhưng ngay cả khi bị cuộc đời đã làm méo mó nhân tính thì Nam Cao vẫn nhìn thấy vẻ đẹp trong sáng luôn tiềm ẩn trong con người họ. Ông tin rằng, chỉ cần gặp được điều kiện thuận lợi thì phần người sẽ bừng dậy một cách mạnh mẽ trong lòng họ.

Và bát cháo hành của Thị Nở cùng với tình cảm chân thật của Thị đã thổi bùng lên khát khao làm người lương thiện trong Chí. Bát cháo hành như tình yêu thương, sự quan tâm, việc Thị trao cho Chí bát cháo hành khiến hắn từ "rất ngạc nhiên" đến "thấy mắt mình như ươn ướt" bởi vì một lẽ hết sức đơn giản "lần này là lần thứ nhất hắn được một người đàn bà cho". Cái vị "cháo hành ăn rất ngon" ấy sao "đến tận bây giờ hắn mới nếm" được? Chỉ một câu hỏi giản đơn ấy thôi đã gợi lên cho người đọc nỗi đau của một con người sống dưới đáy xã hội đồng thời thể hiện sự đồng cảm của tác giả với thân phận con người trong xã hội xưa đầy bạo tàn. Bát cháo hành ấy đã khiến trái tim tưởng chừng như chai sạn của Chí Phèo dần dần sống lại, đập những nhịp tim bồi hồi như anh canh điền ngày xưa. Hành động chăm sóc đầy tình cảm yêu thương ấy làm tâm trạng Chí đi từ xúc động đến ăn năn, hồi tỉnh. Tình yêu của Thị Nở đã thắp lên cho Chí Phèo hy vọng trở lại làm người, "hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm hòa với mọi người biết bao". Cùng với mong ước được làm người lương thiện, Chí khao khát hạnh phúc và một mái ấm gia đình: được ăn cháo hành, được sống bên cạnh Thị Nở, được thị quan tâm, chăm sóc, yêu thương. Chí muốn sống như một con người đúng nghĩa, khao khát được trở lại với cuộc sống bình thường. Và rồi hắn nghĩ, Thị Nở sẽ là cây cầu nối giữa hắn với cuộc đời. Chính tình người của Thị Nở đã khiến hắn bâng khuâng, háo hức nghĩ tới tương lai khi ở đó, hắn được trở thành một con người. Thế mới biết sức cảm hóa của tình thương kỳ diệu biết nhường nào! Phát hiện và miêu tả quá trình thức tỉnh của Chí Phèo là một thành công nghệ thuật đặc sắc của Nam Cao, ông đã khéo lựa chọn những chi tiết rất chân thực, miêu tả tâm lí nhân vật sâu sắc để từ đó khẳng định sức sống của thiện lương, của lòng lương thiện.

Nhưng, bi kịch và đau đớn thay, cánh cửa cuộc đời vừa hé mở thì cũng ngay lập tức đóng sầm lại trước mắt Chí Phèo. Lời nói của bà cô Thị Nở như một gáo nước lạnh tạt thẳng vào mặt hắn, làm tắt ngúm ngọn lửa lòng vừa được nhen lên trong người Chí. Những định kiến "một thằng không cha", "thằng chỉ có một nghề là rạch mặt ra ăn vạ" của bà cũng là định kiến khắc nghiệt của người dân làng Vũ Đại dành cho Chí: ai cũng quen việc coi Chí là một thằng lưu manh, là một con quỷ dữ. Đến cả Thị Nở, người mà hắn đặt trọn lòng tin cũng quay mặt, "trút vào mặt hắn" bao lời chửi mắng sau khi nghe những lời mắng nhiếc của bà cô. Chỉ như vậy thôi cũng đủ đạp hắn rơi vào hố sâu của bi kịch - bi kịch của một con người chết trên ngưỡng cửa trở về với cuộc sống lương thiện. Chút hạnh phúc nhỏ nhoi sẽ có được khi trở về cuộc sống lương thiện cuối cùng vẫn không đến được với Chí Phèo. Thật khắc nghiệt làm sao khi bản tính người nơi Chí Phèo trỗi dậy cũng chính là lúc hắn hiểu rằng mình không thể trở về với lương thiện được nữa. Những định kiến của xã hội thông qua lời bà cô Thị Nở đã bóp nát những hy vọng, cắt đứt con cầu quay về làm người của Chí. Nói xa hơn, cái xã hội thối nát đó đã cướp đi và vĩnh viễn không trả lại quyền làm người cho hắn, chính xã hội đã bẻ gãy chiếc cầu nối của Chí với cuộc đời.

Chí Phèo một lần nữa bị ruồng bỏ phũ phàng, hắn lại tìm đến rượu trong nỗi đau đớn tột cùng. Chí Phèo uống thật say, nhưng lần này không như mọi lần, càng uống thì Chí lại càng tỉnh, càng tỉnh càng nhận ra bi kịch của cuộc đời mình. Phẫn uất, tuyệt vọng, Chí xách dao định đến nhà Thị Nở. Trong ý định, Chí định đến nhà đâm chết con "đĩ Nở" nhưng sự thức tỉnh về thân phận và bi kịch đã đẩy chệch hướng đi của Chí, dẫn Chí đến thẳng nhà Bá Kiến. Chỉ có hắn mới thấm thía và biết được ai là người đằng sau việc cướp đi quyền làm người của mình, buộc hắn phải mang lốt quỷ. Người đã đẩy hắn tới bước đường cùng của sự khốn khổ chính là Bá Kiến! Trước đây, hắn đến nhà Bá Kiến là kẻ ăn vạ vòi tiền rượu, nhưng giờ đây, đối mặt với chính kẻ đó, hắn lại là người đòi quyền làm người. Thống thiết thay tiếng kêu của Chí Phèo cuối tác phẩm: "Tao muốn làm người lương thiện!", "Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho mất được những mảnh vết chai trên mặt này? Tao không thể làm người lương thiện nữa." Những câu hỏi chất chứa nỗi đau đớn đầy phẫn uất của một con người vút lên đầy cay đắng, nhưng mãi sẽ không có lời đáp lại. Những câu hỏi như đánh thẳng vào bộ mặt của xã hội bất lương, cứa vào tâm can người đọc về một thân phận đầy đắng cay trong xã hội cũ, những câu hỏi chứa đầy nỗi niềm căm thù cao độ, từ một con người đã không còn lối thoát. Lương thiện có ngay trong mỗi con người, vậy tại sao phải đi đòi lương thiện? Thật đáng buồn khi phải thừa nhận cái xã hội vô nhân tính ấy đã cướp mất đi lương thiện của Chí Phèo. Khốn nạn thay cho Chí, ngay cả cái quyền được làm một con người cũng bị xã hội "ăn thịt người" ấy bóp nát. Chí Phèo giết bá Kiến rồi tự sát, lấy cái kết liễu đời mình để giải quyết sự bế tắc của số phận. Cái chết của hắn đã khẳng định việc hắn lắc đầu trước cuộc sống của một con quỷ dữ, nhưng chua chát làm sao khi xã hội nào cho hắn cơ hội đó? Cái chết bi thảm của Chí Phèo là lời tố cáo mãnh liệt dành cho cái xã hội vô nhân đạo, một xã hội nơi định kiến có thể ăn mòn cả một đời người. Cái chết ấy cũng là tiếng kêu cứu về quyền làm người, đồng thời là tiếng gọi về một cuộc sống mà con người có thể thấu hiểu con người - một thế giới không vứt bỏ bất kỳ con người nào.

Với nhân vật Chí phèo, Nam Cao đã đặt ra bi kịch của con người sinh ra là người mà không được làm người. Tác phẩm mang ý nghĩa triết lí sâu sắc được thể hiện dưới hình thức nghệ thuật vô cùng độc đáo. Tác giả đã khéo lựa chọn những chi tiết rất chân thực, miêu tả tâm lí nhân vật, xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình cộng với cốt truyện với các tình tiết hấp dẫn, biến hóa bất ngờ. Thông qua quá trình thức tỉnh hồi sinh và bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người của nhân vật chính, nhà văn đã mang đến những giá trị nhân văn cao đẹp. Tác phẩm đồng thời còn là lời lên án, tố cáo tội ác của chế độ xã hội cũ đã đàn áp và bóc lột người dân lao động. Điều này đã thể hiện sự cảm thông sâu sắc của Nam Cao với khát vọng lương thiện trong con người và sự bế tắc của những khát vọng trong hiện thực xã hội ấy.

Tóm lại, bằng lối kết cấu mới mẻ và ngôn từ sống động, thân thuộc, quá trình thức tỉnh hồi sinh của Chí Phèo đã thể hiện được khái quát xã hội tàn bạo tàn xác cả thể xác và tâm hồn người nông dân lao động, đồng thời khẳng định bản chất lương thiện của họ. "Chí Phèo" là một tác phẩm có giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo cao cả, mới mẻ, đồng thời thể hiện tài năng truyện ngắn bậc thầy của Nam Cao. Không quá khi nói "Chí Phèo" cùng phân đoạn thức tỉnh của Chí là kiệt tác của nền văn học hiện đại Việt Nam.