PHÂN TÍCH CẢNH NGÀY HÈ

Nguyễn Trãi là vị anh hùng dân tộc tên tuổi lẫy lừng trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta. Tài năng kiệt xuất của ông không chỉ được khẳng định trong lĩnh vực chính trị, quân sự, ngoại giao, mà còn được khẳng định qua sự nghiệp văn chương đồ sộ với những đóng góp lớn lao cho nền văn học nước nhà

Lý tưởng mà Nguyễn Nguyễn Trãi ôm ấp chính là giúp nhà vua cho đất nước thái bình nhân dân thịnh vượng lý tưởng cao đẹp ấy là nguồn động viên mạnh mẽ khi không vượt qua những thử thách, gian nan trên đường đời. Lúc được nhà vua tin tưởng cũng như khi bị nghi ngờ là gian thần nỗi niềm lo nước thương dân luôn canh cánh bên lòng ông. Giống bảo cuộc đời không thể dục dập tắt nỗi ngọn lửa nhiệt tình trong tâm hồn của người chí sĩ tài đức vẹn toàn.

Bài thơ cảnh ngày hè được sáng tác vào thời gian Nguyễn Trãi về nghỉ ở Côn Sơn tạm thời xa lánh chốn kinh đô tấp nập ngựa xe và chôn cửa quyền hiểm hóc để trở về với thiên nhiên trong trẻo, an lành, nơi thôn dã, bầu bạn cùng dân cày cuốc, cùng mây nước chim muông hoa cỏ hữu tình trong những tháng ngày dài nhàn nhã 'bất đắc dĩ' ấy nhà thơ lúc có lúc thấy vui trước cảnh vật mùa hè tưng bừng sức sống kín đáo gửi vào những vần thơ tả cảnh một khoảng cách rất mong dân giàu, nước mạnh. Bài thơ phản ánh tâm hồn của nhà thơ NGuyễn Trãi chan chứa tình yêu thiên nhiên, yêu đời, yêu nhân dân, đất nước.

Bài thơ bắt đầu bằng câu lục ngôn nêu rõ hoàn cảnh của nhà thơ lúc đó:

rồi/ hóng mát/ thuở ngày trường.

Lễ ra câu thơ phải bảy chữ mới đúng là thất ngôn bát cú quen thuộc xong Nguyễn Trãi đã lượt đi một chữ. Đây cũng là một cách tân táo bạo mới mẻ trong thơ nôm nước ta thuở ấy. Nhịp thơ 1/2/3 chậm rãi phản ánh tư thế ung dung tự tại vốn có của nhà thơ

Chữ rỗi tách riêng thành một nhịp thể hiện cảm nhận của tác giả về tình cảnh của mình. Rỗi là từ cổ có nghĩa là nhàn nhã không vướng bận điều gì. Cuộc đời Nguyễn Trãi thường không có mấy lúc thảnh thơi. Đây là lúc ông được sống ung dung, thỏa ước nguyện hòa mình với thiên nhiên mà ông yêu mến.

Không có việc gì quan trọng cần kíp chỉ có một "việc" là hóng mát. Ngày trường là ngày dài. Đây là cảm giác tâm lý về thơi gian của người đang sống trong cảnh nhàn rỗi, thấy ngày dường như dài ra. Với con người ưa suy nghĩ, hành động như Nguyễn Trãi thì cảm giác ấy càng rõ hơn bao giờ hết. Giữa lúc xây dựng non sông sau chiến tranh việc dân, Việt nước bời bời mà ông bị bắt buộc phải hóng mát hết ngày này qua ngày khác thì quá chớ trêu. Bởi vậy ông rơi vào cảnh thân nhàn mà tâm không nhàn. Đằng sau câu thơ trên dường như thấp thoáng một nụ cười chua chát của Nguyễn Trãi trước tình cảnh trớ trêu ấy

Chỉ có vẽ đẹp hồn nhiên vô tư của cảnh vật mới làm cho ông tạm xua đi áng mây buồn vướng víu trong tâm hồn mình. Ông mở lòng đón nhận thiên nhiên và thấy vui trước cảnh:

hoa lục bình buôn bán được Dương

Thạch Lựu hiên còn phun thức đỏ

hồng Liên trì đã tiễn mùi hương

Chỉ vài nét bút phác họa ra mà bức tranh quê đã hiện lên tươi tắn hài hòa. Cây trước sân cây trong ao đều có trạng thái tràn đầy sức sống, đua nhau vươn lên khoe sắc, tỏa hương. Cây hòe với tán lá xanh um xòe rộng, Trong khi cây lựu nở đầy những bông hoa đỏ thắm và sen hồng đã nức mùi hường. Sức sống trong cây đang đùn đùn dâng lên cành, lên lá, lên hoa. Cây tỏa bóng rợp xuống mặt sân, tỏa luôn bóng mát vào hồn thi sĩ.

Ba câu thơ nổi lên ba loại cây: hòe, lựu, sen nhưng chẳng tác giả chỉ muốn nói đến cây?Dường như có cả con người lòng vào trong nó hết sức kín đáo. Các từ đùn đùn, giương, phun, tiễn,gợi ra sức sống căng đầy chất chứa bên trong sự vật, tạo nên những hình ảnh mới lạ, ấn tượng. Câu thơ thứ hai ngắt nhịp 4/3. Hai câu thơ tiếp theo đổi nhịp 3/4 tạo thêm cho cảnh vật vẻ sinh động, rộn ràng. Giữa cảnh với người có nét tương đồng nào chăng? Đời người anh hùng cũng đã vơi nhưng giống như hàng tùng bách bật dày dặn tuyết sương nên sức sống vẫn chảy mạnh trong huyết quản. Thức đỏ của hoa lựu phải chăng là thức đỏ của tấm lòng sắt son với dân với nước? Mùi hương thơm ngát của sen có phải là lý tưởng chẳng bao giờ phai nhạt của Nguyễn Trãi suốt cuộc đời phấn đấu vì đất nước thanh bình vì dân hạnh phúc! Rõ ràng ở đây cảnh và người có những nét tương đồng và đều đẹp đẽ hài hòa.

Ở bốn câu trên nhà thơ mới nhắc đến màu sắc hương thơm, cây cỏ, ở hai câu thơ tiếp theo là có thêm mùi vị, âm thanh, hình ảnh con người và cảnh vật:

lao xao chợ cá là ngư phủ

rắn rỏi cầm vé lầu tịch dương

từ tượng hình 'lao xao' đặt trước hình ảnh chợ cá lần nỗi bật lên không khí nhộn nhịp của làng ngư phủ lao xao tiếng trao qua đổi lại, ồn ã tiếng nói tiếng cười. Tất cả đều là hơi hướng của cuộc sống lao động cần cù chân chất. Những âm thanh lao xao ấy hòa vào tiếng ve kêu dắng dõi bất thần nổi lên trong chiều tà báo hiệu chấm dứt một ngày hè nơi thôn dã. Tiếng về lúc chiều ta thường gợi buồn, nhưng với nhà thơ lúc này nó trở thành tiếng đàn rộn rã khiến tâm trạng của nhà thơ nào nức hẳn lên

Cỏ cây, hoa lá, con người đầy sức sống khơi dậy trong lòng nhà thơ cảm xúc nhẹ nhàng, sâu lắng và những suy nghĩ chân thành, tâm huyết nhất. Đó là tình yêu cuộc sống, yêu con người và trách nhiệm đối với dân với nước .Nguyễn Trãi luôn tâm niệm lấy dân làm gốc cho nên trước thiên nhiên tươi xanh, trước những con người cần cù, lam lũ, lòng ông lại dấy lên khát vọng mãnh liệt:

Dẽ có ngu cầm đàn một tiếng

Dân giàu đủ khách đòi Phương

Ông ước gì lúc này có được cầm trong tay cây đàn của vua Thuấn, đàn một tiếng đến nỗi niềm mong mỏi lớn nhất của mình là dân chúng khắp nơi đều được giàu có, no đủ.Ẩn giấu đằng sau lời ước mong ấy là sự trách móc nhẹ nhàng mà nghiêm khắc dành cho bọn cầm quyền tham bạo ở triều đình đương thời không có nghĩ đến dân. Theo ông, với cảnh nước non tươi đẹp cùng nhân dân chất phác, siêng năng, cuộc sống được lẽ ra phải ấm no và hạnh phúc từ lâu.

Vậy là dẫn hòa hợp đến hết mình với thiên nhiên, Nguyễn Trãi vẫn không nguôi nỗi niềm với dân nước ông tìm thấy ở thiên nhiên có hoa xinh tươi kia là một nguồn thi hứng, một nguồn động viên, an ủi và khích lệ đáng quý đối với bản thân. Điều đó góp phần tạo nên cốt cách của Nguyễn Trãi, bậc trưởng phu- chính nhân quân tử -hiên ngang như cây tùng, cây bách trước giông bão của cuộc đời.

Cảnh ngày hè là một sáng tác độc đáo của Nguyễn Trãi về hình thức thơ. Câu thất ngôn xen lục ngôn, và các về đối rất chỉnh, cách xử lý từ láy rất tài tình. Để tăng sức biểu hiện của các tính từ và động từ, tác giả đem chúng đặt ở đầu câu. Đây là bài thơ tả cảnh ngày hè tràn đầy sức sống. Bài thơ không chỉ miêu tả cảnh sắc đặc trưng của mùa hè mà còn là 'tức cảnh sinh tình'. Cảnh ở đây là niềm vui sống, háo hức, tươi trẻ, tươi tắn, trẻ trung của tâm hồn nhà thơ và niềm ước ao của Nguyễn Trãi và hạnh phúc của con dân muôn phương.