Hàng xóm của tôi là một gia đình người Việt gốc Hoa di tản đến Đan Mạch trong thời gian xảy ra cuộc Chiến tranh biên giới năm 1979. Người vợ trong gia đình chỉ hơn tôi vài tuổi, người Hải Phòng không xa quê tôi, vì thế hai chị em rất nhanh trở nên thân thiết. Chị cũng kể về hoàn cảnh ra đi từ Việt Nam, về quê hương chị ở đảo Cô Tô trong vịnh Hạ Long, gần biên giới biển với Trung Quốc. Chị nói ở đảo Cô Tô, họ Tô là đông nhất và cũng ra đi nhiều nhất*. Giờ chỉ còn lại rất ít người trong gia đình chị ở lại đảo này. Chị nói và viết thành thạo tiếng Trung, có nhiều họ hàng ở Trung Quốc, khu vực biển Quảng Tây và đảo Hải Nam. Chị luôn xác định mình là người Hoa.

*Wikipedia nói là 90% dân số trên đảo Cô Tô rời đi do Chiến tranh biên giới.

 Nghĩ về người họ Tô, tôi nhớ ngay đến những nhân vật lịch sử Việt Nam mang họ Tô: anh hùng Tô Vĩnh Diện lấy thân chèn pháo trong cuộc kháng chiến trường kỳ chống Pháp, họa sĩ Tô Ngọc Vân được đặt tên cho con phố sầm uất nhất nhì ở Quảng Bá, phố mang tên danh nhân Tô Tịch, Tô Hiến Thành trong nội thành Hà Nội. Còn nữa, ủy viên Bộ Chính trị, bí thư Trung ương Đảng Tô Huy Rứa, tướng Tô Lâm bộ trưởng Bộ Công an hiện tại. Rồi tôi nhớ Tô Lịch là thành hoàng Hà Nội từ hai nghìn năm nay, thiêng đến nỗi Cao Biền không trấn yểm được nước Nam. Còn có nàng Tô Thị và truyền thuyết Hòn vọng phu ở Đồng Đăng. Như vậy, họ Tô đã có từ những buổi đầu dựng nước của người Việt. Khó có thể nói là người họ Tô chỉ có ở Trung Quốc.

 Cách đây ít lâu, tôi xem bộ phim về cộng đồng người Việt ở Tam Đảo**, Đông Hưng, tỉnh Quảng Tây, chỉ cách cửa khẩu Móng Cái hai mươi lăm cây số. Họ nói tiếng Việt như người Việt ở Việt Nam, có khác đôi chút là vẫn còn mang âm hưởng xưa cũ của thời trước thuộc địa, kiểu "con tlâu tlắng" và viết chữ Nôm. Họ nói là đã di cư sang Tam Đảo khoảng 500 năm trước, và trở thành công dân Trung Quốc khi người Pháp phân chia biên giới thuộc địa Đông Dương với nước láng giềng năm 1887. Vì biến cố lịch sử, họ trở thành người Trung Quốc vào cuối thế kỷ 18, mặc dù trước đó là người Việt, đất đó là đất Việt đã hàng nghìn năm. Câu chuyện của họ không khác nhiều chuyện của những nhóm dân ở vùng biên giới, trở thành công dân của nước khác ngay trên mảnh đất ông cha.

**Xem phim này trên kênh VTV4 hoặc Youtube.

 Điều đặc biệt ở đây là phần lớn người Kinh Tam Đảo mang họ Tô. Wikipedia nói họ Tô là họ lớn nhất ở Tam Đảo. Gốc của những người họ Tô này là từ Đồ Sơn, Hải Phòng. Câu chuyện này gắn kết với câu chuyện những người họ Tô ở đảo Cô Tô cho ta thấy một bức tranh toàn cảnh về họ Tô sinh sống lâu đời ở vùng biển Đông Bắc, trải dài từ Tam Đảo bên Quảng Tây, đến đảo Hải Nam phía biển Đông, đến đảo Cô Tô vịnh Hạ Long với xuất phát từ vùng ven biển Bắc Bộ. Họ sống ở vùng biên giới Việt- Trung, nên một gia đình có thể chia thành hai bờ chiến tuyến khi hai nước có chiến tranh.

 Câu chuyện này chỉ để nói cuộc sống không chỉ có đen và trắng. Nhiều khi ta không thể rạch ròi phân biệt ta hay địch, đúng hay sai, xấu hay tốt. Tôi sẽ không nói với chị hàng xóm rằng chị là người gốc Việt. Chỉ cần chị thấy mình gắn kết cội nguồn gần gũi nhất với nơi nào là đủ rồi. Tôi cũng không muốn đào hố sâu ngăn cách Việt – Trung sau gần bốn mươi lăm năm của cuộc Chiến tranh biên giới. Có nhiều lý do để chiến tranh xảy ra, và sau cuộc chiến, người ta vẫn phải tiếp tục sống, tiếp tục nhìn mặt nhau, tiếp tục mua bán, trao đổi với nhau.