(1) Phẩm họ của nhà vua chia làm Thân vương, quận vương, Bối lặc, Bối tử, Công, Tướngquân... "Bối tử phủ" là phủ của Bối tử. (Nguyên văn chú thích). 

(2) Một tỉnh cũ ở phía đông miền bắc Trung Quốc. (Nguyên chú) 

(3) Biện pháp cai trị của giai cấp thống trị người Mãn đối với dân tộc người Mãn là thựchành chế độ tám kỳ hợp nhất quân sự, hành chính và sản xuất. Chế độ này phát triển từ chế độ"ngưu lục" (người Hán dịch là "tá lĩnh", là một hình thức tổ hợp nhất sản xuất và quân sự hồithời kì đầu lịch sử dân tộc Mãn), năm thứ 29 (công nguyên năm 1601) thời vua Vạn Lịch đờiMinh, Nỗ Nhĩ Cáp Xích lập ra bốn kỳ Hoàng, Bạch, Hồng, Lam; năm thứ 44 (công nguyên năm1615) lập thêm bốn kỳ Tương Hoàng, Tương Bạch, Tương Hồng, Tương Lam, cả thảy là tám kỳ.Phàm người Mãn đều được biên chế vào thời kỳ này, vì vậy gọi ]à người kỳ, thời bình thì sảnxuất, thời chiến thì đi đánh trận. Thời vua Hoàng Thái Cực lại lập nên tám kỳ Mông Cổ và támkỳ quân Hán. 

(4) Dịch Hân (1832 - 1898), con trai thứ 6 của vua Đạo Quang, được phong Cung thânvương hồi năm thứ 30 thời vua Đạo quang. Y được đế quốc tín nhiệm và ủng hộ nhân dịp đàmphán với liên quân Anh - Pháp, vì vậy đã làm đảo chính một cách thuận lợi. Sau đó kinh doanhcông nghiệp quân sự cận đại, tích cực tham gia hoạt động dương vụ (những sự việc nước ngoàihay phỏng theo nước ngoài thịnh hành hồi cuối đời Thanh) và trở thành thủ lĩnh phái dương vụ.Nhưng về sau vì y có dã tâm, nên đã xảy ra mâu thuẫn với Từ Hy, vả lại bọn đế quốc cũng đã chọn được tay sai tốt hơn, vì vậy y bị bỏ rơi, vai trò thủ lĩnh phái dương vụ sau đó do Lý HồngChương và những người khác thay thế. 

(5) Đời Đường, vua Đường Cao tông bàn việc nước với các đại thần tại triều đường, hoànghậu Võ Tắc Thiên ngồi sau ngai vua buông rèm xuống để nghe ngóng và tham gia quyết địnhviệc nước. Vì vậy, sau này thái hậu nắm triều chính được gọi là "thùy liêm thính chính". 

ND(6) Tạm dịch: "Mãi mãi tăng phúc lộc, đời được ân thưởng". 

ND(7) Tên cũ của tỉnh Hà Bắc ngày nay. 

(ND)(8) Năm 1894-1895, Nhật Bản thôn tính Triều Tiên và gây chiến tranh xâm lược TrungQuốc. Năm 1894 là năm Giáp Ngọ, vì vậy được gọi là chiến tranh Giáp Ngọ. 

(ND)(9) "Phu chin" âm Mãn ý là vợ, cũng có ý là phụ nữ quý tộc (nghe nói phiên âm từ "phunhân" của tiếng Hán mà ra) - 

Nguyên chú(10) Đàm Tự Đồng (1865-1893) người Lưu Dương tỉnh Hồ Nam, một nhà tư tưởng củaphong trào duy tân cuối đời Thanh. Ông căm giận vì chiến tranh Trung - Nhật thất bại, tổ chức"Toán học xã" tại Lưu Dương, viết sách "Nhân học", sau tổ chức "Nam học hội" và chủ bút tờ"Tương báo" (báo Hồ Nam), trở thành một trong những lãnh tụ của phong trào duy tân. Sau khiViên Thế Khải mật báo, ông cùng Lân Húc, Dương Nhuệ, Lưu Quang Đệ, Dương Thân Tú vàKhang Quang Nhân là nhân sĩ phái duy tân bị giết hại, sử cũ gọi là "Lục quân tử" 

(Nguyên chú)(11) Một vùng ở ngoại thành Bắc Kinh (

ND).(12) Áo màu vàng là áo của vua mặc khi cưỡi ngưạ. Áo bào màu vàng là một trong những"ân điển" đặc biệt cho đại thần có công lớn 

(ND).(13) Đuôi mũ quan đời Thanh, của hoàng tộc và quan to thì làm bằng lông công, của quanthường thì làm bằng lông chim màu lam. "Hoa linh" của vua ban cho quần thần theo phẩm tướccao thấp, chia làm ba loại: đơn nhãn hoa linh, song nhãn hoa linh và tam nhãn hoa linh. 

(14) Quý phi của vua Quang Tự. 

(15) Giếng trong Cổ cung, hiện nay vẫn còn (ND) 

(16) Khánh vương, cháu nội của Khánh Hy thân vương Vĩnh Lân - con trai thứ 17 của vuaCàn Long. Lúc đầu được thừa tập phẩm tước Phụ quốc tướng quân, năm thứ 2 thời vua HàmPhong được phong Bối tử, năm thứ 10 được phong Bối lặc, năm thứ 11 thời vua Quang Tự đượcphong Khánh quận vương, năm thứ 20 được phong thân vương. 

(17) Đoàn Kỳ Thụy (1864-1936), người Hợp Phì tỉnh An Huy, tướng lĩnh quân Bắc Dươngđắc lực của Viên Thế Khải. Sau khi Viên Thế Khải chết, y được đế quốc Nhật ủng hộ,.từng mấylần nắm chính quyền Bắc Kinh, là tay sai trung thành của đê quốc Nhật. Sau sự biến ngày "18 tháng 9" năm 1931, được Nhật ủng hộ ý định tổ chức chính quyền Hán gian tại Hoa Bắc. Về saubị Tưởng Giới Thạch giam lỏng đến chết tại Thượng Hải.

 (18) Hoàng hậu của Quang Tự là cháu gái của Từ Hy 

(ND)(19) Phổ Vĩ (1880-1937), cháu nội Cung thân vương Dịch Hân. Trước cách mạng Tân Hợilàm đại thần cấm thuốc phiện. Sau Tân Hợi ở Thanh Đảo dưới sự bảo hộ của đế quốc Đức.Thanh Đảo bị Nhật chiếm, y lại theo Nhật. Thời gian này cùng Thăng Doãn tổ chức ra đảngTông Xã không ngừng hoạt động phục hồi. Sau sự biến 19 tháng 8 năm 1931, y đứng ra làm hộitrưởng Hội duy trì Tứ Dân Thẩm Dương, định lập "đế quốc Minh Quang" dưới sự ủng hộ củaNhật, song không lâu y bị bỏ rơi, sống bằng một khoản tiền của Nhật cấp cho tới chết ở LữThuận. 

(Nguyên chú)(20) Phùng Quốc Chương (1857-1919), người tỉnh Hà Bắc, cũng là tướng lĩnh đắc lực giúpViên Thế Khải xây dựng quân Bắc Dương. Sau cách mạng Tân Hợi, y trở thành một trong nhữngthủ lĩnh quân Bắc Dương, đồng thời là tay sai của đế quốc Anh và đế quốc Mỹ 

(Nguyên chú)(21) Cầu Ngân Định gần Địa An Môn ở Bắc Kinh là nơi Tải Phong hằng ngày vào triều phảiđi qua.Năm 1901, Uông Tinh Vệ và Hoàng Phục Sinh cho người đặt mìn tự chế giấu dưới cầuđịnh ám sát Tải Phong, bị quân cảnh phát hiện nên âm mưu không thành. Uông và Hoàng bị bắtnhưng không bị cực hình vì nhà Thanh sợ thanh thế của nhân dân, đến khi tiến hành cuộc hoànghị nam bắc (triều đình nhà Thanh với đảng cách mạng ở miền nam) thì hai người được thả, vụán này gọi là Ngân Định Kiều. 

(22) Từ Hy thích mọi người gọi bà là Phật già. 

(ND)(23) có nghĩa bóng là chết rồi. 

(ND)(24) Túi bằng vải, gấm... nhỏ bằng nửa bàn tay. 

(ND)(25) Quan do nội phủ phái đi các vương phủ làm quản gia tối cao, là chức quan nhị phẩm thếtập. Thật ra không làm việc trong vương phủ, chỉ khi nào có việc hôn nhân, tang viếng thì mớivào vương phủ chốc lát, còn ngày thường không vào vương phủ. 

(26) Ngoài lộc bổng triều đình còn cấp cho quan lại một số tiền để tỏ ý yêu cầu quan lại phảiliêm khiết. Sô tiền này gọi là tiền dưỡng liêm. 

(Nguyên chú)(27) "Xong rồi" nghĩa bóng là chấm dứt, hết... 

(ND).(28) Sau đổi tên lại là Hữu Nghị Quan

 (29) Thời kỳ Trung Hoa dân quốc (1911 - 1949) 

(ND).(30) Ngày 16 tháng 1 năm 1912, Viên Thế Khải thoái triều về nhà qua phố Đông Hoa Môn bịba người thuộc phái Đảng cách mạng lừ trên tửu lầu ném lựu đạn xuống giết hụt, lựu đạn nổ làmchết Viên Kim Tiêu, viên quan đi bảo hộ Viên Thế Khải và mấy người lính đi hộ tống. Sau vụ nổđó, Viên Thế Khai mượn cớ "có bệnh tim đập và đau nhức phía bên trái hông", xin nghỉ khôngvào triều mà để Hồ Duy Đức và mấy người khác đi thay. 

 (31) Ngày 15 tháng 11 năm 1911, ngoại trưởng Anh đánh điện trả lời cho công sứ Anh ởTrung Quốc. Toàn văn bức điện như sau: "Trả lời bức điện ngày 12 của ông. Chúng tôi đã cótình cảm hết sức tốt đẹp và lòng tôn kính đối với Viên Thế Khải. Chúng tôi mong thấy được mộtchính phủ có đủ sức lực, có thể xử lý quan hệ đối ngoại một cách không thiên lệch, duy trì trật tựtrong nước và hoàn cảnh có lợi cho việc buôn bán ở Trung Quốc sau cuộc cách mạng. Chính phủnhư vậy sẽ được mọi viện trợ về ngoại giao mà chúng tôi có thể viện trợ được". (trang 40 sáchXanh Trung Quốc số 1, năm 1912). 

(32) Đảng Tông Xã là tập đoàn ngoan cố nhất và phản động nhất của hoàng tộc Mãn Thanhtrong thời kỳ Cách mạng Tân Hợi, do Lương Bật, Phổ Vĩ, Thiết Lương... cầm đầu, mục đích củanó là cứu vãn triều đình nhà Thanh, chống lại việc đòi vua thoái vị, chống Viên Thế Khải, chốngđàm phán với phía Cộng hoà. Về sau Lương Bật bị Bành Gia Trân thuộc Đảng cách mạng giếtbằng lựu đạn. Viên Thế Khải lại giật dây cho Phùng Quốc Chương và một số người khác gửiđiện yêu cầu phế quân chủ dựng cộng hoà, cuối cùng đảng Tông Xã mới buộc phải đồng ý vuaThanh thoái vị và Long Dụ thái hậu đã ra chỉ dụ giải tán tổ chức này. Sau khi Đảng Tông Xã giảitán, một số nòng cốt đảng này đã nương tựa đế quốc hòng mượn thế lực của đế quốc để phục hồi. 

(33) Thời Xuân Thu chiến quốc, nước Sở bị Ngũ Viên mang quân đánh báo thù. Vua tôinước Sở phải bỏ chạy khỏi kinh thành. Thân Bao Tế là bề tôi nước Sở chạy sang nước Tần cầucứu vua Tần Ai Công là người có quan hệ họ hàng với vua Sở. Vua Tần mải ăn chơi trong cungkhông trả lời. Thân Bao Tế đứng trước sân vua Tần kêu khóc liền trong 7 ngày đêm không ănuống gì. Vua Tần cảm động hứa sẽ phát binh cứu Sở, Thân Bao Tế mới chịu ăn. 

(ND)(34) Cùng lúc công bố "Điều kiện ưu đãi sau khi hoàng đế Đại Thanh thoái vị" còn có "Điềukiện đãi ngộ của các dân tộc Mãn, Mông Cổ, Hồi, Tạng" và "Điều kiện đãi ngộ của hoàng tộcnhà Thanh". 

(35) Giường đắp bằng đất nện, bên dưới đốt than để sưởi ấm trong mùa đông.

 (36) "Thưởng cưỡi ngựa trong Tử Cấm Thành"" còn gọi là " thưởng triều mã", mỗi năm cótrên 60 đại thần nhất, nhị phẩm được thưởng danh hiệu này. 

(ND).(37) Lục Nhuận Tường cũng là một nhà tư bản công nghiệp thời đó. Ông xây dựng nhà máydệt lụa sớm nhất ở Giang Tô. Sau cách mạng Tân Hợi được nhà Thanh phong chức Thái bảo. 

(38) Lương Đỉnh Phần (1859-1919) người Quảng Đông, năm Tuyên Thống thứ ba là TuyênVũ sứ tỉnh Quảng Đông, chưa nhận chức thì triều Thanh sụp đổ, đến Tích Châu khóc trước lăngQuang Tự, được triều đình nhỏ phong "Sùng lăng lăng công đại thần". 

(39) Kim-tơn là giáo sư đại học chính trị Mỹ, phát biểu bài nhan đề: "Cộng hoà và dân chủ"nói rằng: "Trung quốc nếu như dùng chế độ quân chủ thích hợp hơn các chế độ cộng hoà" tạocăn cứ lý luận cho Viên Thế Khải thực hành đế chế - 

(Nguyên chú).(40) Thượng Tứ là một trong 3 viện của Phủ nội vụ quản lý việc nuôi ngựa, lạc đà...

 Nguyênchú.(41) Hồ Thích (1891-1962) quê An Huy, là nhà văn hoá nổi tiếng của Trung Quốc. Lúc đó làgiáo sư triết học, văn học Anh của trường Đại học Bắc Kinh - 

ND(42) Theo truyền thuyết, Pháp sư Vân Quang thời Lương Vũ Đế giảng kinh, cảm động trời,hoa trời lả tả rơi xuống. - 

ND(43) Bài viết của phóng viên này đăng trên "Thuận Thiên thời báo" ngày 29 tháng 11 nămthứ 14 Dân quốc.. cơ bản nhất trí với tư tưởng tôi lúc đó - Tác giả. 

(44) Uy Hải Vệ thuộc huyện Văn Đăng, tỉnh Sơn Đông, ba mặt là núi đá, một mặt là biển, cóhai cửa khẩu. Đồi Quang Tự là một trấn quan trọng bị Nhật Bản chiếm.

 (45) Giênnơ: giáo viên tiếng Anh của Uyển Dung.

 (46) "Lời tâu của Tanaka" là lời tâu bí mật của Tanaka Giôchi lên Nhật hoàng nói: "Ngườicủa ta nếu như muốn chinh phục Trung Quốc, cần trước hết chinh phục Mãn - Mông. Người củata nếu như có thể chinh phục Trung Quốc thì các nước châu Á khác và các nước Nam Thái BìnhDương đều sẽ sợ ta, đầu hàng ta.. Khi người của ta chi phối được toàn bộ tài nguyên của TrungQuốc, người của ta sẽ có thể tiến lên chinh phục Ấn Độ, Nam Dương quần đảo, các nước nhỏkhác ở châu Á cho đến châu Âu". Lại nói: "Bước thứ nhất chinh phục Đài Loan, nước thứ haichinh phục Triều Tiên hiện đều đã thực hiện. Duy bước thứ ba: tiêu diệt Mãn Mông cũng nhưchinh phục toàn lãnh thổ Trung Quốc thì chưa hoàn thành" 

 Nguyên chú.(47) Năm 1948 công bố bản án phán xét này. 

(48) Tố Ngọc Sơn là nguyên trung đoàn trưởng quân cấm vệ. Hán Khanh là Trương HọcLương, Phương Chấn là Lý Cảnh Lâm, Uẩn Sơn là Chử Ngọc Hầu. 

(49) Về diễn biến và nguyên nhân cuộc mưu sát, một chiế phạm Nhật Bản tham gia cuộcmưu sát đã cung khai: 5h30 ngày 4/6/1928, Trương Tác Lâm đi xe lửa có toa bọc sắt đến gaHoàng Cô Đông bị Okamoto đại úy Nhật Bản nổ mìn. Trương và toa xe bị nổ tan. 

(50) Khi đó biện pháp quản lý cấp dưới ở Trương Viên, căn cứ lời tâu can của các thầy và lờicầu khẩn của Đồng Tê Hy đã bỏ phạt roi, đổi thành nhẹ thì quỳ, nặng thì phạt trừ tiền lương. 

(Nguyên chú).(51) Hành tại: Nơi ở của vua khi ra khỏi cung điện. 

(52) Số liệu chi tiêu mỗi tháng như sau:- Hai thứ phi: 8000 đồng- Thuần thân Vương: 2800 đồng- Thái giám tổng quản điện Thọ Hoàng: 72 đồng 

- Thái giám trông coi thái miếu: 19 đồng 44 

- Phụng tế Đông Lăng: 960 đồng. 

- Phụng tế Tây Lăng: 832 đồng. 

- Đại thần coi Đông, Tây lăng: 200 đồng

 - Vật phẩm tế lễ Thuần hiền Thần vương mỗi quí 266 đồng 4 

- Khẩu phần sĩ quan và binh lính gác trang viên: 144 đồng 

- Tiền lương trưởng quan và nhân viên ở Biện sự xứ Bắc Kinh: 1932 đồng  

  - Kinh phí Tôn nhân phủ: 500 đồng 

- Tiền ]ương công nhân viên khoảng 4000 đồng 

- Uyển Dung, Văn Tú mỗi tháng 1800 đồng 

- Tiền nhà: 536.511 đồng 

- Tiền điện: 234.914 đồng 

- Tiền nước: 61.341 đồng 

- Tiền ăn: 215.115 đồng 

- Chi cho quân đội: 113.947 đồng 

- Điện thoại: 113.947 đồng 

- Tiên đi chơi giải trí: 38.364 đồng 

- Tiền thưởng: 142.902 đồng 

- Tiền mua các đồ vật: 4.128. 754 đồng 

- Chi linh tinh: 236.825 đồng