Tăm hơi của Bunba chưa mất. Chẳng bao lâu mười hai vạn chiến binh Cô-dắc đã xuất hiện ở biên giới Ucraina; đây không còn là một cuộc chinh phạt thông thường, hay một đạo quân nhỏ đi truy kích bọn rợ Tác-ta , hoặc đi kiếm chác một ít chiến lợi phẩm. Không, đây là cả một dân tộc vùng lên, vì lần này, họ không thể chịu đựng mãi được nữa. Họ nổi dậy để giành lại những quyền lợi đã bị cướp đoạt, để rửa cái nhục đạo giáo bị hoen ố, nhà thờ bị xúc phạm, để lật đổ cái ách đô hộ của nước ngoài, để chấm dứt sự đàn áp của Liên hiệp đạo giáo, xóa bỏ nền đô hộ nhục nhã của người Do Thái trên đất thánh. Nói tóm lại, là để giải phóng tất cả những căm thù uất hận chồng chất bao đời trong lòng người Cô-dắc .

Viên Ghết-manÔstranitsa(1) tuổi tuy còn trẻ nhưng tinh thần cương nghị cao, chỉ huy đạo quân to lớn ấy.

------------------

(1) Ôstranitsa: Một chỉ huy Cô-dắc đã chiến đấu chống nền cai trị của bọn phong kiến Ba Lan, Ông bị giết chết ở Vácxôvi năm 1638.

Một lão tướng nhiều kinh nghiệm làm cố vấn cho tổng chỉ huy là Gunia(1), tám tướng chỉ huy tám đoàn quân, mỗi đoàn quân là một vạn hai ngàn; hai viên tổng giám quân và một viên phụ tá đi theo viên tổng chỉ huy. Cờ xí rợp trời phất phới trước ngọn gió. Viên sĩ quan cầm cờ hiệu đi đầu đoàn. Những người cùng đi với viên phụ tá mang giáo ngắn có cắm đuôi ngựa bạch. Đó là phù hiệu của tổng chỉ huy. Còn lại nhiều võ quan cao cấp, nhiều viên thượng quan cai trị, những viên lục sự của các quân đoàn, và theo sau còn hằng hà sa số bộ binh và kỵ binh nữa. Số quân tình nguyện cũng ngang với số quân chính quy. Họ từ khắp tứ xứ đổ về; từ quận Syquyrin, quận Pêrảyátslao, quận Baturin, quận Gờlukhốp, từ hai bên bờ sông Đniép và từ các hòn đảo giữa sông ấy, tập trung lại. Vô số ngựa chiến và từng hàng chiến xa trùm kín thảo nguyên. Trong tám đoàn của toàn quân, đoàn ưu tú nhất là quân của Bunba. Rõ ràng Tarát trội hơn hẳn các tướng lĩnh khác, hơn ở nước tuổi, hơn ở thao lược, ở tài chỉ huy, nhất là hơn ở lòng căm thù địch sâu sắc. Ngay cả quân lính Cô-dắc cũng phải cho rằng lão hung hãn và độc ác quá đáng. Lão chỉ độc dùng hình phạt đốt cháy và thắt cổ để trừng phạt kẻ có tội, còn vào hội đồng quân sự thì lão chỉ đề nghị mỗi một hình thức là tiêu diệt.

------------------

(1) Gunia Lêông: kế tục Ôstranitsa từ năm 1638.

Ở đây tôi không tả các trận đánh của quân Cô-dắc cũng không nói những bước tiến quân của họ. Việc ấy xin dành cho các nhà sử học ghi chép. Ở nước Nga, ai ai cũng biết thế nào là chiến tranh để bảo vệ chính giáo. Không có sức mạnh nào to lớn hơn lòng tin. Lòng tin là sắt đá và vô địch, giống như một khối đá cứng rắn, hiên ngang đứng giữa biển lớn đầy giông bão, và từ đáy biển chọc thẳng lên trời những bức thành kiên cố, không gì lay chuyển nổi, những bức thành chỉ gồm một khối đá hoa cương to lớn. Đâu đâu cũng trông thấy tảng đá, còn tảng đá thì vẫn kiêu hãnh nhìn các đợt sóng cuốn ra ngoài khơi: Đáng thương cho chiếc tàu nào đâm đầu vào khối đá ấy, thân sẽ nát và gãy tung lên như cánh bướm, một tiếng kêu râm và tất cả sẽ chìm nghỉm xuống đáy biển, tiếng người bị nạn kêu cứu thất thanh.

Sử thời ấy chép rõ ràng cảnh quân Ba Lan bỏ thành chạy, cảnh bọn chủ Do Thái bị chết treo, cảnh viên khâm sai của triều đình là Nicôlát Pôtốcki và đạo quân hùng hậu của y bị bẻ gẫy trước sức tấn công như vũ bão của quân Cô-dắc ; cảnh viên khâm sai ấy bị đại bại, bị truy kích và chết dưới mắt bao nhiêu quân tinh nhuệ; sử cũng chép rõ ràng lúc tướng ấy bị quân Cô-dắc bao vây trong một làng Ba Lan, y đã phải thay mặt nhà vua và triều đình trịnh trọng thề với họ sẽ trả lại cho họ các thứ tự do và quyền lợi họ đã giành được từ trước. Nhưng người Cô-dắc có bao giờ thỏa mãn với lời thế. Họ thừa hiểu thế nào là lời thề Ba Lan. May mà có các cha cố người Nga vùng đó cứu thoát, không thì còn gì là đời Pôtốcki. Không thì chẳng bao giờ tướng ấy còn có thể cưỡi con tuấn mã (giá những sáu ngàn đồng vàng) để cho các bà, các có trầm trồ khen ngợi. Và bọn công hầu bá tước phải ghen tị; chẳng bao giờ y còn có thể làm ồn ào nơi quốc hội, cũng chẳng bao giờ y còn có thể bày yến thết tiệc các nghị sĩ một cách linh đình nữa. Khi các linh mục mặc áo đại lễ lộng lẫy bước ra, tay cầm thánh giá và tượng chúa, đi đầu là Đức giám mục đầu đội mũ miện, tay cầm thánh giá, thì tất cả quân Cô-dắc đều nhất tề cất mũ và cúi rạp mình. Chẳng việc gì có thể làm cho họ lùi bước, ngay cả Đức Hoàng đế cũng không kiêng, nhưng đối với đạo giáo thì chẳng bao giờ họ dám chống lại, chỉ biết cúi đầu phục tùng các cha cố mà thôi.

Viên Ghết-man Ostranitsa và các tướng lĩnh bằng lòng thả Pôtốcki, sau khi đã bắt buộc y phải thề sẽ tôn trọng nhà thờ Cô-dắc , sẽ quên hết những mối thù hằn đối với họ và họ sẽ được trả lại mọi thứ quyền lợi, mọi thứ tự do.

Chỉ một tướng không chịu ký kết nghị hòa như vậy. Đây chính là Tarát Bunba. Giật một nắm tóc trên đầu, lão nói lớn:

- Thưa ngài Ghết-manvà các ngài chỉ huy. Xin quí ngài đừng làm như các mụ đàn bà già, xin quí ngài đừng tin lời bọn Ba Lan. Quân chó đẻ ấy sẽ phản lại các ngài cho mà xem.

Khi viên lục sự đưa bản hòa ước ra, có chữ ký của viên khâm sai, Bunba liền rút kiếm, cái kiếm bằng thép hoa Thổ Nhĩ Kỳ(1) lão bẻ gầy như một que củi khô làm hai đoạn. Lão ném hai nửa ra hai ngả và nói:

- Xin vĩnh biệt! Chúng ta sẽ không bao giờ gặp nhau ở đời này, cũng như hai đoản kiếm này sẽ chẳng bao giờ chập lại với nhau được nữa. Các bạn hãy nhớ kỹ lời chào vĩnh biệt của tôi.

Giọng lão càng sôi nổi càng sang sảng. Như một sức mạnh kỳ lạ, lão đã làm cho mọi người cảm thấy lo lắng vì những lời tiên đoán của lão:

- Đến chết các ngài vẫn sẽ còn nhớ tôi. Các ngài tường đã mua được thái bình và yên lạc, đã lấy lại quyền lợi đấy ư? Tôi nói cho các ngài biết các ngài sẽ được những gì: Quan Ghết-man khâm sai, người ta sẽ chém đầu ngài, lột da đi và nhét cám vào rồi bêu đường, bêu chợ. Còn các bạn chỉ huy khác, các bạn cũng chả giữ được đầu trên cổ mãi đâu. Các ngài sẽ chết rục xương trong nhà tù tối tăm, nếu chẳng bị bỏ vào vạc dầu nấu như nấu thịt.

Lão quay sang đội của mình.

------------------------

(1) Thành phố Damax xưa thuộc Thổ Nhĩ Kỳ, nay là thủ đô của nước Xyri. Thành phố này ngày xưa nổi tiếng trên thế giới về nghề luyện thép hoa để là nhữ thanh gươm. đoản đao rất quí. (N.D.)

- Còn như anh em! Ai là người muốn chết cái chết vinh quang, không phải cái chết của thằng say rượu ngã lăn kềnh trước quán, mà là cái chết vinh quang của người Cô-dắc , hết thảy sẽ cùng nằm chung với nhau trên một cái giường rộng lớn là vùng thảo nguyên mênh mông kia, cùng nhau thở hơi thở cuối cùng như những cặp tình nhân tha thiết. Hay là anh em muốn về nhà, để trở nên kẻ tà đạo và làm ngựa cõng mấy thằng cha cố Ba Lan?

- Thưa chủ tướng, chúng tôi nguyện đi theo chủ tướng - Cả đoàn quân của lão cùng đáp một loạt. Nhiều người ở các đội khác cũng hưởng ứng hô theo.

Bunba nói:

- Nếu anh em muốn đi cùng ta, thì chúng ta lên đường. Lão chụp mũ lên đầu, đưa đôi mắt dữ tợn nhìn đám người ở lại. Rồi đứng thẳng trên mình ngựa, lão nói to - Không ai có thể làm nhụt nhuệ khí của chúng ta. Nào các bạn, tiến lên! Chúng ta đi thăm bọn Gia tô giáo.

Lão quất ngựa một roi, tiến vụt lên trước. Hơn trăm chiến xa và rất nhiều kỵ binh, bộ binh tiến theo sau. Lão ngoảnh lại, hằn học nhìn những người không đi. Mắt long lên vì tức giận. Không ai dám can ngăn lão. Toàn quân đứng nhìn đoàn đó xuất phát. Đi đằng xa, Bunba vẫn còn ngoái cổ. trừng trừng nhìn những người ở lại.

Viên khâm sai Ghết-man và các tướng lĩnh đều bối rối. Ai cũng đứng trầm ngâm nghĩ ngợi, tâm tư nặng nề như bị điều gì ám ảnh.

Lời tiên đoán của Bunba quả không sai. Mọi việc đều xảy ra đúng như lão nói: được ít lâu, sau vụ phản bội ở Kanép, viên khâm sai và nhiều tướng lĩnh khác đã bị quân Ba Lan chặt đầu bêu trên cọc nhọn.

Còn Tarát Bunba? Lão đã dẫn cả đoàn quân vùng vẫy khắp đất nước Ba Lan. Lão đã đốt cháy mười tám làng mạc và bốn mươi nhà thờ đạo, tiến quân đến sát xứ Cờracôvi(1). Bao nhiêu dân lành bị chém giết, bao nhiêu lâu đài nguy nga tráng lệ và giàu có bị đập phá tan tành; quân lính Cô-dắc lục lọi hết chum, vại, thùng vò đựng các thứ rượu quý của các vua chúa chôn cất từ bao đời; dùng gươm giáo chặt nát hoặc đốt cháy bao nhiêu gấm vóc, lụa là. Bao nhiêu quần áo sang trọng và đồ đạc quý giá.

- Đốt sạch! Phá sạch! Đừng tha gì hết!

Bunba chỉ có một mệnh lệnh. Thế là quân Cô-dắc giết sạch, không kể đàn ông đàn bà, không kể trẻ con, nơi thờ cúng thiêng liêng cũng chẳng bỏ sót. Bunba đốt cháy trụi cả nhà lẫn người. Từ trong ngọn lửa ngùn ngụt bốc lên trời, có những bàn tay trắng nõn giơ cao, những tiếng khóc như ri, những tiếng kêu vang trời dậy đất, đến cả cành cây ngọn cỏ cũng phải mủi lòng. Nhưng tim người Cô-dắc như sắt đá, chẳng hề lay chuyển, họ vẫn lấy mũi kiếm thọc vào bụng trẻ con, giơ cao lên rồi quăng vào lửa.

Bunba nói lớn:

- Hỡi giặc Ba Lan! Như thế để làm lễ cầu hồn cho Ôstáp, con trai của ta đó!

Những lễ cầu hồn như thế còn được Bunba tổ chức khắp các làng mạc, những nơi gót chân của lão bước qua. Mãi cho đến lúc chính phủ Ba Lan nhận thấy rằng đây không phải là những vụ cướp phá thông thường, đã cử tướng Pôtốcki thống suất năm đoàn binh mã đuổi bắt kỳ được Bunba, mới thôi.

Suốt sáu ngày liền , nhờ biết đường tắt. quân Cô-dắc đã tránh được mũi nhọn truy kích của quân Ba Lan.

Đoàn ngựa chiến vất vá chạy liên hồi để cứu thoát chủ tướng của mình. Nhưng rồi Pôtốcki cũng làm tròn sứ mệnh. Ngày đêm truy kích kẻ địch, y đã đuổi kịp quân Dapôrô bên bờ sông Đniest(1) . Quân của Bunba cũng vừa mới tới đó, đang dừng lại và định vào ẩn náu trong một tòa lâu đài cũ để nghỉ ngơi lấy sức.

Tòa nhà dựng trên đỉnh một tảng đá lớn. Từ dưới sông ngước nhìn lên, ta có thế thấy rõ những thành lũy và bức tường đổ. Những công trình củ kỹ ấy hình như chỉ chờ dịp để lật nhào xuống đáy biển sâu. Chính đó là chỗ Bunba bị Pôtốcki vây chặt cả hai mặt, trừ phía nhánh ra sông. Quân Cô-dắc dùng hết đạn thì dùng gạch đá, chống cự một cách tuyệt vọng trong bốn ngày liền. Cuối cùng thế tàn lực tận, Bunba quyết định mở một đường máu ngay giữa hàng ngũ địch để thoát thân. Quân Cô-dắc mạo hiểm xông ra. Đàn ngựa chiến nhanh nhẹn sắp sửa lần nữa giúp họ thoát nạn, đang phóng như bay như biến thì bỗng đột nhiên Tarát Bunba ghìm cương đứng hẳn lại. Lão kêu to:

- Đứng lại! Ta đánh rơi cái ống điếu và thuốc hút rồi! Ta không muốn ống điếu của ta rơi vào tay quân Ba Lan chó đểu!

Viên lão tướng xuống ngựa và sục sạo trong đám cỏ để tìm lại ống điếu và thuốc hút là người bạn đã cùng lão vào sinh ra tử qua bao nhiêu trận mạc, trên bộ cũng như dưới thủy lúc đánh cũng như lúc nghỉ ngơi. Giữa lúc đó, quân Ba Lan ập tới. Viên tướng già cô gắng vùng vẫy, hất mạnh hai vai vạm vỡ nhưng dù lão cựa quậy bao nhiêu, kẻ địch này cũng không nhào xuống đất như thuở xưa nữa.

"Than ôi! Tuổi già! Tuổi già làm hại ta!" - Lời viên lão tướng đau buồn và chua chát. Nước mắt chảy ròng ròng trên hai má.

Nhưng nguyên nhân đâu phải vì tuổi già. Đó chỉ là "quả bất địch chúng" mà thôi: có đến ba chục người xúm lại, nắm lấy tay, nắm lấy chân lão.Quân Ba Lan rú lên:

- Thế là mày bị bắt rồi, con ạ! Giờ chỉ còn mỗi một điều là xử con chó này thế nào cho phải lẽ thôi!

Thừa lệnh viên khâm sai đại thần, Bunba bị kết tội chết cháy trước mặt đông đảo thần dân. Vừa chỗ ấy lại có một cây gỗ trụi lá bị sét đánh gãy ngọn từ bao giờ. Quân Ba Lan lôi lão tới đó, rút lão lên thật cao cho mọi người đều trông thấy. Dùng xích sắt trói mình và dùng đinh đóng chân tay lão vào thân cây xong, họ đem cúi tới chất đống dưới gốc cày. Nhưng Bunba có nghĩ gì đến đóng củi và ngọn lửa sắp thiêu hủy lão. Mắt lão vẫn còn nhìn không chớp về phía quân Cô-dắc . Từ trên cao, lão trông thấy tất cả:

- Mau lên! Anh em ơi! Hãy chiếm lấy ngọn đồi phía sau rừng! Chúng nó không theo kịp anh em đâu! - Gió đánh bạt, không đưa tiếng gọi của lão tới nơi.

- Trời ơi! Quân ta! Quân ta chết mất! Quân ta sẽ chết không được tích sự gì! - Lão thở dài não nuột. Lão cúi đầu nhìn dưới chân, chỗ nước sông Đniest chảy lấp lánh. Một tia mừng lóe lên trong mắt lão, vì vừa trông thấy bốn chiếc thuyền thấp thoáng trong bụi rậm. Tức thì, lấy hết sức hơi, lão gọi to:

- Chạy về phía bờ sông anh em ơi! Chạy về phía bờ sông! Đi theo đường hẻm bên trái rồi rẽ về phía sông. Có thuyền buộc bên bờ đấy! Cướp hết thuyền đi, cho chúng khỏi đuổi kịp! Anh em ơi...

Lần này thuận chiều gió, lời Bunba bay thẳng tới tai quân Cô-dắc . Một nhát búa như trời giáng, bổ xuống đầu Bunba. Lão tối tăm mặt mũi.

Quân Cô-dắc phi nước đại tới chỗ con đường hẻm. Quân Ba Lan vẫn đuổi theo. Con đường hẻm quanh co như rắn bò, ngàn lần uốn khúc quanh co.

- Nào! Mau lên anh em ơi! Cầu Chúa phù hộ cho chúng ta! - Họ thét lên.

Họ dừng lại một phút, giơ cao ngọn roi vút lên trong gió rồi phóng ngựa bay qua. Đoàn ngựa Tác-ta nhảy một bước phi thường, nhấc khỏi mặt đất, duỗi mình dài ra như con rắn trong khoảng không, vượt qua vực cao thẳm và rơi tủm vào dòng sông Đniest. Chỉ có hai lính Cô-dắc không nhảy qua bờ. Họ cùng hai ngựa chiến rơi trúng tảng đá, thân thể nát như tương, không kịp kêu một tiếng. Trong lúc đó đồng đội của họ đã cùng ngựa bơi tới chỗ thuyền đậu. Quân Ba Lan dừng lại bên vực thẳm, rất đỗi ngạc nhiên trước tinh thần gan dạ, táo bạo của quân Dapôrô. Họ tự hỏi không biết có thể tự mình noi gương người Dapôrô được không. Một tướng trẻ hăng máu - tướng ấy chính là em trai mỹ nhân Ba Lan đã làm mê mẩn tâm hồn Ăngđơri - không chút do dự cũng lấy đã nhảy theo quân Cô-dắc . Chàng quay ba vòng trên không rồi cùng ngựa rơi bịch xuống những tảng đá lởm chởm. Cạnh đá sắc như dao. cắt nát thân chàng, vực thẳm nuốt chửng thịt chàng, óc lẫn với máu tung tóe bám đầy ngọn cỏ xung quanh.

Lúc Tarát Bunba tỉnh lại và nhìn dòng sông Đniest, lão thấy quân Cô-dắc đã ngồi trên thuyền và đang ra sức chèo. Đạn địch vẫn rào rào trên đầu họ, nhưng không viên nào trúng. Nỗi vui mừng hiện rõ trên nét mặt người lão tướng, từ trên cao tiếng lão vọng xuống:

- Xin vĩnh biệt các bạn! Các bạn hãy tưởng nhớ đến tôi! Và mùa xuân sang năm, mời các bạn hãy đến chỗ này "tiêu khiển" một lần nữa. Còn chúng bay! Lũ chó đểu Ba Lan, chúng bay tưởng đã thắng trận đấy ư? Chúng bay tưởng có thể làm cho quân Cô-dắc sợ hãi ư? Hãy khoan! Một ngày kia, chúng bay sẽ hiểu thế nào là đức tin của người Nga theo đạo Chúa. Những dân tộc xa gần đã cảm thấy rằng ngày ấy sẽ đến. Một vị lãnh tụ sẽ xuất hiện trên đất nước Nga và không lực lượng nào trên đời này có thể chống cự lại!...

Ngọn lửa đã bốc lèn đến chân người tướng già... Lửa liếm vào thân cây, lửa vây kín bốn phía. Nhưng ở đời này, có ngọn lửa nào, có nhục hình nào, có sức mạnh nào lại có thể khuất phục nổi người Nga?

Sông Đniest rộng lớn; bao nhiêu đụn cát, bao nhiêu vực sâu nối tiếp nhau giữa dòng. Nhiều vũng mập mờ ẩn hiện sau những lùm lau sậy... Mặt sông rộng mênh mông và sáng lấp lánh. Tiếng con thiên nga lanh lảnh kêu xé trời. Giữa dòng sông, con vịt nước ngạo nghễ vùn vụt trôi nhanh.

Hàng ngàn hàng vạn dẽ dun, dẽ gà và các loài cầm khác, nhung nhúc trong bãi cỏ hai bên bờ sông. Đoàn quân Cô-dắc , nhịp chèo đều đặn, ngồi trên mấy chiếc thuyền nhỏ hai bánh lái, bơi nhanh về xa. Họ cẩn thận vòng quanh những đụn cát và kể chuyện chủ tướng của mình. Đàn chim nghe động, sợ hãi, vụt bay lên.