"Lạy Chúa tôi," nhà dịch tể học tại Harvard, Eric Feigl-Ding viết trên Twitter, "con virus corona mới là 3,8!!!" Đó là không lâu trước nửa đêm ngày 20/1/2020. Feigl-Ding mới vừa xem qua một bài báo chưa được công bố về con virus, theo đó ước tính chỉ số R0 – đo lường mức độ lây nhiễm cho bao nhiêu người từ một người bị mắc virus – có thể cao đến 3,8. Với mức độ nguy hiểm của nó, chỉ số R0 này tương đương với những con virus chết người đáng sợ nhất trong lịch sử thế giới hiện đại. "Tôi thật sự không muốn là nhà dịch tể học phải thừa nhận điều này, nhưng có lẽ chúng ta đang đứng trước một cơn đại dịch không thể kiểm soát mà thế giới chưa từng chứng kiến kể từ Dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918. Hãy hy vọng nó sẽ không đến mức đó, nhưng chúng ta hiện đang sống trong thế giới hiện đại, có các phương tiện di chuyển máy bay, tàu thủy nhanh hơn thời 1918. @WHO và @CDC cần phải tuyên bố tình trạng khẩn cấp về y tế công ngay lập tức!"

Sau dòng tweet này, Feigl-Ding phải đối mặt với phản ứng dữ dội từ cộng đồng dịch tể học; họ buộc tội anh là gây hoảng loạn, là gieo rắc sợ hãi. Dĩ nhiên, giờ đây nhìn lại, anh đã đúng khi hoảng loạn sớm. Tháng 3/2020 một bài báo về dòng tweet của Feigl-Ding và sự phản ứng nó gây ra, nhà báo David Wallace-Wells của tạp chí New York đã nhận xét rằng giá mà cả thế giới đã phản ứng một cách hoảng sợ từ sớm trước bùng phát của đại dịch, thì thế giới đã tốt hơn rất nhiều. "Như tôi đã từng viết trước kia về biến đổi khí hậu, khi mà tin tức đáng báo động, thì phản ứng có trách nhiệm duy nhất là phải báo động," ông viết. "Và cũng giống như biến đổi khí hậu vẫn luôn khó nắm bắt, mối đe dọa của một đại dịch toàn cầu, mà các bậc bô lão đã cảnh báo từ nhiều năm, là lời nhắc nhở rằng chúng ta phải thiết lập chính sách công dựa trên nguyên tắc phòng ngừa, chứ không phải đợi đến khi có bằng chứng không thể tranh cãi thì mới hành động. Chờ đến lúc đó thì mọi việc đã quá trễ."

Trong số những người xem trọng cảnh báo sớm là Nassim Taleb. Ông đến văn phòng của Universa tại Miami để tham dự một hội thảo tài chính trong thành phố. Taleb mất ngủ trước tin tức về một con virus mới đang lan truyền tại Vũ Hán – các bệnh viện dã chiến, hình ảnh các bác sĩ Trung Quốc mặc đồ bảo hộ từ đầu đến chân, phong tỏa hàng triệu người, những chiếc du thuyền chở người nhiễm bệnh.

Sau khi bơi vài vòng trong hồ bơi khách sạn, Taleb ngẫm nghĩ về mô hình máy tính dựa báo mức độ lây nhiễm của virus. Trong một tài liệu nhan đề "Mô hình Dịch tể," với những câu lệnh như "Nếu f là phi tuyến tính, thì việc tính toán f có thể bị sai lệch nghiêm trọng do yếu tố không chắc chắn" và "Thủ thuật (Tính dễ vỡ): Làm tưởng tượng cho đuôi phân bổ/tính chất diệt vong," ông đã tạo ra những biểu đồ tương tác để chuyển đổi giữa các tính chất khác nhau của con virus và kết quả lây nhiễm. Ông sớm kết hợp với đội ngũ chuyên gia định lượng của Universa trong lúc tính toán. Kết quả không tốt.

Một ngày, ông ghé qua văn phòng vừa đi dạo vừa trò chuyện với Spitznagel và Yarckin dọc theo bờ sông. Lúc này, Taleb đang đổ mồ hôi trong chiếc áo khoác dưới cái nóng 80 độ của Miami, nhìn thấy một đồng xu nằm trên lề đường ngay trước một chiếc xe lu đang đậu, và cúi xuống nhặt nó lên, bật cười nghĩ đến câu chuyện cười trong giới về những giám đốc quỹ phòng hộ không biết rủi ro là gì dám cúi xuống nhặt đồng xu ngay trước đầu xe lu. Đêm hôm đó, họ cùng ăn tối tại Brasserie Brickell Key, một nhà hàng Ý có danh mục rượu dài dằng dặc như cuốn từ điển bách khoa. Ăn mì và uống Negroni, họ trao đổi ý tưởng về cách ứng xử tốt nhất trong tình huống này. Spitznagel lo ngại chính phủ sẽ can thiệp quá mức.

"Chính phủ có xu hướng làm cho vấn đề càng thêm trầm trọng," ông nói.

Taleb lưu ý rằng chỉ số R0 của con virus này vượt xa mức 1, nên rủi ro đại dịch vượt ra ngoài tầm kiểm soát là rất lớn. Điều này đồng nghĩa với việc chính phủ sẽ đưa ra những biện pháp cực đoan – đóng cửa biên giới, áp đặt phong tỏa, v.v.

Thị trường chứng khoán, trong lúc này, vẫn trôi êm đềm trên dòng nước phẳng lặng. Chỉ số sợ hãi VIX đã gần đạt mức thấp kỷ lục vào giữa tháng 2.

Không phải ai cũng bình lặng. Một vài khách hàng mới, ngày càng lo ngại nguy cơ đại dịch, đã quyết định đầu tư. Một người đã từng đầu tư ngay trước cuộc khủng hoảng tài chính 2008, sau đó rút lui khi đã thu được một khoản lợi lớn. Công ty còn lại thì đã có trao đổi với Universa từ hơn 10 năm, và cuối cùng đã quyết định nên có một số biện pháp phòng hộ nguy cơ thị trường sụp đổ.

Thời điểm họ chọn quả thật là vô cùng may mắn. Bởi vì hầu hết các nhà đầu tư khác đều không có lo ngại gì về rủi ro, và mức độ biến động đang thấp kỷ lục, Universa có thể nhanh chóng thu gom các quyền chọn bán S&P 500 và quyền chọn mua VIX với giá rẻ mạt, trước khi mọi thứ trở thành điên loạn.

***

Ngày 23/1/2020, Bản tin Nhà khoa học Nguyên tử đã dời Đồng hồ Tận thế thêm 20 giây đến nửa đêm – "gần hơn đến ngày tận thế," họ nói – tượng trưng cho 100 giây đến ngày diệt vong của nhân loại. Nhóm này thành lập năm 1945 bởi Albert Einstein và nhiều nhà khoa học khác có tham gia phát minh bom nguyên tử, dẫn chứng biến đổi khí hậu, nguy cơ thảm họa hạt nhân luôn hiện hữu, và cuộc chiến thông tin mạng là những yếu tố chủ chốt làm gia tăng nguy cơ. Đây là lúc tiến gần nhất đến ngày tận thế kể từ khi nhóm các nhà khoa học lần đầu tiên công bố chỉ số này vào lúc bắt đầu Chiến tranh lạnh.

Báo cáo này không đề cập đến Covid-19.

Ba ngày sau, Taleb, Bar-Yam, và Norman đã gửi đi bản ghi nhớ của họ, cảnh báo về chủng virus mới phát sinh từ Trung Quốc, mang theo rủi ro vô cùng lớn đối với nhân loại.

Đến đầu tháng 2, bệnh dịch đã lan ra 23 quốc gia, nhưng tại Mỹ vẫn chỉ mới có vài chục trường hợp được biết đến. Sự bình lặng ngự trị. Thị trường chứng khoán trên thế giới đạt kỷ lục mới. William Coham, chuyên gia về mua bán sáp nhập ngân hàng và đã chuyển nghề viết sách, đang cảm thấy lo lắng về bong bóng thị trường. Cổ phiếu tăng giá cao kỷ lục, lợi suất trái phiếu gần về 0, thị trường sẽ đi theo hướng nào? Để tìm câu trả lời, ông ấy gọi cho Spitznagel.

Mùa đông đang đến, vị giám đốc quỹ phòng hộ này cảnh báo. Đổ lỗi cho ngân hàng trung ương. "Ngẫu nhiên mà nhìn vào màn hình của một thị trường nào đó để thấy tình hình thật điên rồ. Cổ phiếu của công ty lớn, công ty nhỏ, thị trường tín dụng, mức độ biến động. Thật là điên rồ. Ai cũng bất chấp rủi ro tìm kiếm lợi suất cao hơn," ông nói.

Spitznagel nói với Cohan rằng ông cũng không biết bữa tiệc này khi nào thì kết thúc. "Đó là thực tế thế giới chúng ta đang sống. Và chúng ta phải đương đầu với nó thôi," ông nói.

Trái ngược với nhìn nhận của người ngoài về Universa, Spitznagel là một người đi săn gấu, nhưng ông cho biết mình "hoàn toàn hài lòng nếu trên đời này không bao giờ có thêm một vụ sụp đổ nào nữa." Khi bảo vệ nhà đầu tư trước sự sụp đổ, họ có thể "đối đầu các rủi ro hệ thống" bằng cách đầu tư hoàn toàn vào cổ phiếu thay vì bỏ một khoản tiền lớn vào các tài sản giảm thiểu rủi ro truyền thống như trái phiếu kho bạc. Ví dụ, mặc dù những khách hàng mới gia nhập kia dường như rất thông minh khi chọn thời điểm, nhưng họ sẽ còn đạt kết quả tốt hơn nếu họ đầu tư với Universa trong giai đoạn thị trường con bò kéo dài hàng chục năm.

Cohan đã viết lại cuộc trao đổi này cho Vanity Fair, rằng ông ấy có thể "thấy được sự khôn ngoan trong cách tiếp cận của Spitznagel" và đã hỏi ông ấy làm thế nào những người bình thường cũng có thể hưởng lợi từ trí tuệ này.

"Câu này ngày nào tôi cũng nghe hỏi," Spitznagel trả lời. "Mỗi ngày luôn. Và tôi nên làm điều gì đó cho họ. Nhưng tôi đang có trong tay rất nhiều khách hàng lớn. Đúng, nếu mà tôi không quá bận, thì tôi có thể làm gì đó. Tôi nên làm gì đó. Tôi đúng là nên làm gì đó."

***

Cuối tháng 2, Covid-19 tiếp tục lây lan ra ngoài biên giới Trung Quốc, thoát khỏi những chiếc du thuyền xa hoa, Spitznagel và Yarckin bay đến New York để gặp khách hàng. Chấn động trên thị trường bắt đầu tạo ra vết nứt, cho thấy nỗi sợ hãi tăng dần. Lệnh phong tỏa quy mô lớn ở Vũ Hán đã làm lung lay nhà đầu tư. Khi thị trường bắt đầu chao đảo, các quan chức ở Washington D.C. cố gắng bày ra bộ mặt can đảm. Ngày 24/2, chỉ số Dow giảm hơn 3%. "Tôi thấy Thị trường chứng khoán bắt đầu nhìn rất tốt," Donald Trump viết trên twitter.

Ngày hôm sau, Spitznagel ngồi lại với người dẫn chương trình Erik Schatzker của đài Bloomberg tại New York. "Quỹ của anh mang đến cho nhà đầu tư sự bảo vệ - giống như chính sách bảo hiểm, trước rủi ro có khả năng thấp," Schatzker mở đầu. "Đợt bùng phát virus corona có phải là Thiên nga đen mà các anh đã chờ đợi không?"

"Rất khó nói," Spitznagel trả lời. "Tôi không biết nó có phải là Thiên nga đen hay không. Tôi không nghĩ có người nào trong chúng tôi thật sự dám nói ... Thường thì không có con quái vật nào núp dưới gầm giường. Thỉnh thoảng cũng có. Và tôi không nghĩ chúng ta có thể nói rõ con nào là con quái vật cho đến khi đã quá trễ."

"Thật khó mà định ra một thứ nào đó là Thiên nga đen," Schatzker nói. Tôi có thể nghĩ ra một vài kết quả cực kỳ đáng sợ mà khi nhìn lại chúng ta có thể gọi là Thiên nga đen. Nhưng đại dịch có vẻ phù hợp với định nghĩa này."

"Dự đoán hay dự báo không nên là một phần của luận điểm đầu tư," Spitznagel trả lời. "Nếu đầu tư dựa trên dự đoán hay dự báo thì bạn gặp rắc rối lớn đấy."

Nếu thế, Schatzker hỏi, tại sao rất nhiều nhà đầu tư dành rất nhiều thời gian và công sức để đưa ra dự đoán?

Vấn đề không phải là có quá nhiều dự đoán, Spitznagel trả lời, vấn đề là nhiều nhà đầu tư cố gắng tự bảo vệ mình trước những thứ không thể dự đoán, bằng cách đa dạng hóa danh mục. Đây là món bánh vẽ mà người ta rêu rao trong tài chính hiện đại, đa dạng hóa, giảm tính biến động cho danh mục sẽ bằng cách nào đó bảo vệ chúng ta trong tình hình này. Nhưng thực tế, nó chẳng bảo vệ được gì. Nó chỉ làm cho người ta nghèo thêm mà thôi – vì nó không đủ sức bảo vệ khi chúng ta cần nhất."

Cũng trong ngày hôm đó, Spitznagel và Yarckin đến tham dự buổi giảng của Taleb tại Real World Risk Institute, là một nhóm khoảng 1.000 người thuộc các tầng lớp khác nhau trong xã hội – y khoa, quân đội, hoạch định chính sách, đầu tư mạo hiểm, ngân hàng, lý thuyết phức hợp, tâm lý học v.v. – thường tụ tập để thảo luận về nhiều chủ đề khác nhau liên quan đến rủi ro. Chủ đề của ngày hôm đó: Covid-19 và cách ứng phó.

Thị trường lại sụp đổ. Sau buổi giảng tại RWRI, Spitznagel và Yarckin hòa vào dòng người vội vã trên đường phố của New York – đường phố đã tràn ngập nỗi sợ hãi khi ca nhiễm Covid nhanh chóng xuất hiện ở các quận vòng ngoài, và họ đã bắt đầu thảo luận kế hoạch dự phòng cho văn phòng trong trường hợp đại dịch thêm trầm trọng. Hai người đã từng sống tại Los Angeles, nơi mà rủi ro động đất luôn thường trực, và hiện nay làm việc tại Miami, cũng là nơi tâm bão, họ vẫn luôn chuẩn bị sẵn sàng đón nhận những sự kiện gây gián đoạn. Universa nhanh chóng đóng cửa trụ sở chính tại Miami, và để cho nhà môi giới làm việc tại nhà. Một vài nhân viên cấp cao vẫn tiếp tục gặp nhau ở văn phòng, nhưng giữ khoảng cách với nhau. Thị trường nhanh chóng tiến vào giai đoạn rơi tự do đáng sợ nhất trong lịch sử - mặc dù chỉ ngắn ngủi nhưng không hề giảm đau đớn. Spitznagel cùng gia đình bay về căn nhà gỗ ở Northport. Trong một cuộc họp trên Zoom, ông cảnh báo các nhà môi giới phải sẵn sàng bất cứ lúc nào đối mặt với sự can thiệp cấp tiến của ngân hàng trung ương.

"Chúng ta chắc chắn sẽ chứng kiến phản ứng của Cục Dự trữ khiến tất cả mọi người đều sốc, ngay cả chúng ta cũng phải sốc," ông nói. Để nhấn mạnh quan điểm này và thêm một chút hài hước cho một thời điểm căng thẳng, ông chia sẻ bức ảnh động về Patrick Bateman, một gã điên trên Phố Wall trong tiểu thuyết, do Christian Bale đóng vai trong bộ phim kinh dị American Psycho năm 2000, từ từ gỡ bỏ lớp mặt nạ - ám chỉ đến hành động "xé mặt nạ" của Cục Dự trữ.

Cục Dự trữ đã nhanh chóng có hành động, mặc dù không phải ngay lập tức cho những chiến lược xé mặt nạ nhau. Ngày 3/3, họ quyết định cắt giảm lãi suất khẩn cấp 0,5%. "Virus corona đặt ra nguy cơ ngày càng tăng cho hoạt động kinh tế," là lời của ngân hàng trung ương. Cổ phiếu giảm thêm 3% trong ngày hôm đó. Lãi suất chuẩn của trái phiếu kho bạc 10 năm lần đầu tiên giảm dưới mức 1%. "Người ta lo ngại không rõ các hành động của ngân hàng trung ương có thể làm giảm nhẹ cú sốc liên quan đến virus," nhà kinh tế học Bruce Kasman tại J.P. Morgan đã nói. "Cắt giảm lãi suất sẽ không thể ngăn cản virus lây lan hay bù đắp cho chi phí kinh tế trước mắt của các biện pháp ngăn chặn."

"Tôi nghĩ thị trường tài chính sẽ phục hồi," Trump nói với phóng viên.

Ngày 12/3, Chỉ số Dow Jones mất 2.350 điểm, tương đương gần 10%, tỉ lệ giảm lớn nhất kể từ Ngày thứ hai đen tối. Các quan chức ngân hàng và nhà làm luật bắt đầu lo ngại toàn bộ hệ thống tài chính sẽ bị tê liệt, như đã từng diễn ra trong năm 2008. Lúc 5 giờ chiều ngày 15/3, một ngày Chủ nhật, Cục Dự trữ tuyên bố tiếp tục cắt giảm lãi suất và tiến hành thu mua 700 tỉ giá trị trái phiếu. Thay vì xoa dịu thị trường, động thái bất ngờ này càng gây thêm hoảng loạn. Nhà đầu tư bắt đầu lo ngại sẽ xảy ra những vụ phá sản, tương tự như trường hợp của Lehman năm 2008, đã kích hoạt phản ứng của Cục Dự trữ. Những hướng đi phức tạp đối với sản phẩm phái sinh lãi suất làm rối loạn bảng cân đối của ngân hàng. Họ không thể mua trái phiếu vì thêm tài sản là thêm rủi ro. Trái phiếu nhà đất, và công ty sở hữu chúng, bắt đầu sụp đổ. Trái phiếu thành phố bị đối xử như điểm yếu. Mức độ biến động bùng phát. Chỉ số VIX tăng một mạch lên mức kỷ lục là 82,69.

Yarckin theo dõi từ Miami và cho rằng nó có thể lên đến 100. Khi mức độ biến động kỷ lục, các nhà giao dịch của Universa đang tận hưởng không khác gì đám cướp biển mới tóm được chiếc thuyền buôn Tây Ban Nha chứa đầy vàng. Những chương trình định lượng, hệ thống hóa của công ty cho phép nhà môi giới biết tín hiệu khi nào thì nên bán đi những vị thế đột ngột gia tăng giá trị của mình – và khi nào nên mua, vì biến động hai chiều lên và xuống.

Những người khác thì nổ banh xác. Một giao dịch phổ biến là đặt cược tính biến động cực đoan tại Châu Á và tương đối ổn định tại Mỹ và Châu Âu, với giả định là Covid-19 sẽ làm loạn các nền kinh tế Châu Á trong khi để yên cho các nước phương Tây. Thực tế diễn ra trái ngược – các nước Châu Á đã kiểm soát được con virus, trong khi Châu Âu và Mỹ rối rắm trong cách phản ứng của mình. Do đó, biến động tại Châu Á tương đối nhẹ nhàng, so với mức độ cực đoan tại Mỹ và Châu Âu.

Các quỹ bán sự biến động một cách hệ thống – nghĩa là họ đặt cược rằng thị trường sẽ tương đối ổn định – lúc này xem như đã tự thiêu. Malachite Capital Management, một quỹ phòng hộ ở New York được thành lập bởi hai nhà cựu giao dịch sản phẩm phái sinh từ Goldman Sachs, suốt nhiều năm vẫn có những giao dịch ngược chiều với Universa. Công ty này thu phí từ việc bán các quyền chọn bán dựa trên cổ phiếu S&P 500 – chính là những đồng xu nằm trước chiếc xe lu trong truyền thuyết – vẫn liên tục đạt kết quả tăng trưởng hàng năm hai chữ số khi thị trường chứng khoán lặng lẽ tăng từ năm này qua năm khác. Vào cái ngày sau khi VIX tăng đến mức kỷ lục, Malachite xem như bị cháy thành than. Họ thua lỗ 1,5 tỉ đô la, hơn gấp đôi số tài sản trên bảng cân đối. Họ đổ lỗi cho "điều kiện thị trường bất lợi trong những tuần gần đây."

Quỹ được quản lý bởi Allianz Global Investors, chuyên quản lý tiền cho ông khổng lồ tài chính của Đức là Allianz SE, cũng từng nhiều năm có kết quả vững vàng khi đặt cược trái ngược với Universa – bán đi những quyền chọn bán sẽ hưởng lợi trong trường hợp có sụp đổ. Đến cuối năm 2019, quỹ này đang quản lý 11 tỉ đô la. "Chúng tôi hoạt động như một công ty bảo hiểm, thu phí bảo hiểm," Greg Tournant, giám đốc quỹ Structured Alpha của Allianz, đã nói trong một đoạn phim quảng cáo vào tháng 5/2016. "Khi gặp một sự kiện thảm họa, chúng tôi có thể phải ra tiền – rất giống cách vận hành của một công ty bảo hiểm."

Các công ty bảo hiểm luôn cố hết sức để đảm bảo cho các sự kiện thảm họa không xóa sổ họ - không trở thành một sự kiện diệt vong. Nhưng các phép tính đứng sau chiến lược của Tournant, mà ông nói với các nhà đầu tư là bao gồm biện pháp phòng hộ khi giá giảm, đã không thể chống đỡ khi thảm kịch xảy ra vào tháng 3/2020. Chỉ trong vài ngày, quỹ đã thua lỗ đến con số đáng sợ là 7 tỉ đô la. Một quỹ giảm 97% trong năm, không khác gì tay cờ bạc bị thua trắng. Các kế hoạch hưu trí tan tác. Quỹ hưu trí của nhà giáo tại Arkansas đã kiện Allianz vì họ đã mất đến 800 triệu đô la. Raytheon Technologies cũng kiện vì quỹ hưu trí của họ mất 280 triệu đô trong tổng số 375 triệu đô đầu tư. (Các nhà đầu tư đã đạt được thỏa thuận với Allianz vào đầu năm 2022.)

Các nhà điều tra liên bang ngửi được mùi không ổn. Họ sớm phát hiện, bên cạnh các cáo buộc khác, rằng Tournant đã điều chỉnh chiến lược phòng hộ vào cuối năm 2015 mà không báo cho nhà đầu tư, dẫn lời Bộ Tư Pháp. Tháng 5/2022, Allianz Global thừa nhận gian lận và đồng ý chi trả 6 tỉ đô la tiền phạt và bồi thường cho nhà đầu tư vì đã không thể hiện đúng rủi ro của quỹ Structured Alpha. Tournant đã bỏ túi khoảng 60 triệu đô tính từ 2014, đã bị bắt tại Colorado và được tại ngoại với số tiền bảo lãnh 20 triệu đô la. Ông ta không nhận tội; và luật sư biện hộ cho ông ấy cho rằng vụ án này là hành động vô ích nhằm hình sự hóa tác động của "sự xáo trộn thị trường trong tháng 3/2020 chưa có tiền lệ do Covid-19."

Rõ ràng, đây là Thiên nga đen. Không ai dự báo được chuyện này sẽ xảy ra.